Tiếng Hát Câu Hò Dân Gian

Câu nói ướm tình không quanh co, nửa thật nửa đùa, nhưng cô gái không quan tâm đến điều ấy. Đi chỗ nào lại chẳng gặp phải một vài chàng trai hát hò trêu ghẹo như thế. Có cậu còn sỗ sàng nói ẩu hơn nữa, cũng chẳng làm sao:

Vú em chum chúm núm cau
Cho anh bóp cái, có đau anh đền

Vú em chỉ đáng ba tiền
Cho anh bóp cái, anh đền quan năm

Nhưng cũng có chàng trai, ăn nói kín đáo, lịch sự hơn:

Gặp em anh nắm cổ tay
Nhờ vá cái áo, nhờ may cái quần...

...Cô kia đứng ở bên sông
Muốn sang anh ngã cành hông cho sang

Hoặc

Đường xa thì thật là xa
Mượn mình làm mối cho ta một người
Một người mười tám đôi mươi
Một người vừa đẹp vừa tươi như... mình.

Con trai tỏ tình yêu trước với con gái như thế là điều thường xãy ra trong xã hội phong kiến Nho giáo phụ hệ.

Nhưng ở xã hội nông thôn ta thời trước, có điểm rất đặc biệt là các cô gái cũng dùng tiếng hát, câu hò để trêu ghẹo hay để tỏ tình yêu trước bạn trai.

" Ngày xưa, có chàng trai kia vào rừng bắn chim, gặp một người con gái. Cô ả hát đùa một câu:

Chim gì trên rừng có vú
Cá gì dưới bể không đầu?
Anh mà đối được
Em xin làm hầu thứ hai."

Chàng trai liền đáp lại rằng

Con giơi trên rừng có vú
Con cua dưới bể không đầu
Anh đà đối được
Em hãy về làm hầu nhà anh!"

" Cô ả chỉ hát mấy câu để đùa ghẹo, không ngờ chàng trai đối được ngay, nên xấu hổ bỏ chạy"

Nhưng có khi, một vài câu hò hát đùa cợt lại đưa đến chỗ thành vợ thành chồng.

" Xưa có cô con gái, một hôm đi hái mướp, lúc đang đứng cởi áo ra khều, một cậu con trai đi qua trông thấy, lên giọng hát:

Vú em như quả mướp hương
Tay anh phật thủ, đôi đường lấy nhau.
Cô gái vội vả mặc áo và hát lại:
Mình em như mướp nở hoa
Mình em như bướm bay qua trên nghành

Cậu con trai liền hát theo:

Em như hoa mướp trên nghành.
Đây anh con bướm tung hoành càng vui.

Cô gái hát tiếp:

" Anh hùng ví biết thuyền quyên.
Xin đưa quả mướp làm tin gọi là!

" Rồi cô con gái đưa cánh hoa mướp cho cậu con trai, cậu con trai đưa nụ cà cho cô con gái. Sau đó cô cậu lấy nhau. Nên trong dân gian thành ngữ có câu: "Nụ cà, hoa mướp" để chỉ đôi bên còn mơn mởn thanh tân."

Cũng có khi, chỉ nhờ đáp được một câu hát đó mà chàng trai lấy được vợ:

" Ngày xưa có người học trò đi hỏi vợ, gặp phải chị ả này ví von đối đáp, thách rằng:

" Gái này chẳng văn chương phú lục gì cả, chỉ xin đố một câu, hể đáp được thì bằng lòng. "Người học trò nhận lời. Người con gái hò lên một câu, đó rằng:

Dưới đời gì lớn hơn voi
Gì cao hơn núi gì dài hơn sông?

Người học trò ứng khẩu hát đáp lại ngay;

Anh đây dạ lớn hơn voi.
Chí cao hơn núi, tình dài hơn sông!

" Chị ả chịu là tài. Rồi, chỉ vì một chút đối đáp mà nên vợ nên chồng."

Cũng có trường hợp, một câu hò hát đối đáp qua đường, thế mà sáu bảy năm sau, chàng trai tìm cô gái để cưới làm vợ.

" Xưa có bà sư đem một đứa con gái nhỏ về nuôi để sau hầu hạ đở đần trong chùa. Khi cô ả lớn lên, độ mười lăm, mười sáu tuổi, nhan sắc đã hơn người mà thông minh cũng không kém ai.

" Trong làng có anh học trò, ngày ngày đi đến trường, thường ngồi nghỉ mát dưới gốc hai cây gạo ở trước cửa chùa. Có một buổi, anh ta đang ngồi nghỉ mát, thấy cô gái có nhan sắc kia đi ra hái hoa. Anh ta nói đùa đôi câu. Cô gái chẳng đáp, chỉ hát rằng:

Em như hoa gạo trên cây
Anh như cái đám cỏ may giữa đường.

" Anh học trò biết cô gái hát chọc, nên hát lại rằng:

Một mai trời tốc gió rung.
Hoa gạo nhảy xuống nằm cùng cỏ may.

" Hát xong, anh học trò về nhà, cô con gái trở lại chùa, hai bên từ đó không có liên lạc gì với nhau cả. Cách độ sáu bảy năm sau, anh học trò thi đỗ. Bao nhiêu nhà giàu tấp tểnh muốn đem con gái gả cho nhưng anh không nhất định nơi nào. Một đêm, anh nằm chiêm bao thấy một ông lão vào nhà, đến tận giường anh mà bảo rằng:

- " Cây gạo, cây gạo, bách niên giai lão."

" Anh ta chợt tỉnh lại, suy nghĩ hồi lâu, nhớ ngay đến lúc còn đi học, ngồi nghỉ dưới gốc hai cây gạo tai như còn nghe văng vẳng tiếng của người con gái hái hoa hát đối đáp với mình khi xưa. Sáng dậy, anh đi dò hỏi biết cô gái vẫn còn tại chùa, anh liền thưa đầu đuôi với cha mẹ, và xin cho người đi dạm.

" Bà sư bằng lòng ngay, mà cô gái lại càng bằng lòng hơn. Hôm đám cưới, bà sư có thơ mừng, hai câu kết như sau:

Cỏ ướm lòng hoa hoa đợi cỏ
Ba sinh âu hẳn cũng duyên trời.

" Hôm nhị hỉ, bà sư nói với con rể rằng:

Ai ngờ chốn am thanh, cảnh vắng này mà lại có dâu rể về nhị hỉ.

Cô dâu nửa vui nửa thẹn, nói rằng:

" Bạch thầy, cũng nhờ co ù"trời tốc gió rung" mà chúng con mới có được ngày hôm nay."

Câu hát tiếng hò không phải chỉ là phương tiện cho trai gái tỏ tình yêu với nhau hầu đi đến cưới hỏi thành vợ thành chồng mà thôi. Câu hát tiếng hò còn là một phương tiện mà các phụ nữ ngày xưa dùng để khẳng định lập trường tình cảm của mình đối với mọi người xung quanh như ở chuyện cổ tích dưới đây:

" Ngày xưa, có một người lấy hai vợ. Vợ cả đẹp mà hiền lành. Vợ hai đã xấu lại chua ngoa, độc ác. Ban đầu hai người vợ cùng ở chung một nhà. Về sau, hai người ngày nào cũng cãi nhau, đánh nhau, chồng không sao chịu được, cho mỗi người ở riêng một nhà, nhưng cũng không cách xa nhau mấy.

Có một thời, người chồng đi buôn vắng nhà, vợ cả nghe vợ hai ở bên nhà nghêu ngao hát rằng:

Chồng chung chồng chạ!
Ai khéo hầu hạ
Thì được chồng riêng
Chi mà sợ, chi mà kiêng!

" Vợ cả biết vợ hai muốn gây sự với mình, mà vẫn làm thinh không nói năng gì. Nhưng trong bụng không thể không giận được. Hôm sau về nhà kể chuyện cho mẹ, cho em nghe. Mẹ khuyên rằng:

- Một sự nhịn là chín sự lành. Thôi con hãy cứ nhịn nó đi, đừng hát đối đáp làm gì. Đợi chồng con về sẽ hay.

Người em gái cũng nhủ rằng:

- Cần chi phải để tâm. Chị không nghe người ta nói:

Dù anh năm bảy nàng hầu
Em đây cũng cứ ngồi đầu chính thê!

" Người vợ cả nghe theo lời mẹ và em, về nhà mặc cho vợ hai hò hát khiêu khích gì, vẫn tiếp tục làm thinh..."

Và trong dân gian ngày xưa, cũng có một câu chuyện khác nữa:

" Nhà kia có con gái đã nhận gả cho một người ở cùng làng. Nhà trai sêu tết đã đôi ba năm, và nhà gái đã hẹn đến năm sau cho cưới. Đôi bên con trai con gái cũng có lòng yêu nhau.

Chẳng may trong năm, đứa con trai trèo cây khế thế nào, ngã què tay, cha mẹ đứa con gái toan lật không muốn cho cưới, định đem gả cho nhà khác. Nhưng đứa con gái không nghe. Cha mẹ bảo sao cũng không được, ai nói gì cũng mặc kệ, đứa con gái chỉ hát:

Hai tay vịn bẻ chanh, chè
Vừa đội thì lấy tay què mặc tay!

" Cuối cùng, cha mẹ cũng phải chìu theo ý con gái mà cho chàng trai què tay ấy cưới"

Ngoài ra, câu hát tiếng hò cũng còn là một phương tiện giúp cho người đàn bà thời xưa bày tỏ được những nỗi băn khoăn trước một vấn đề khó xử, không biết nói năng, ăn ở ra sao:

" Xưa có hai vợ chồng nhà kia, chẳng may chạy giặc mỗi người lạc một ngã. Người vợ chạy trốn lên rừng, nhịn đói, nhịn khát, khốn khổ quá sức. May gặp được anh kiếm củi đem về nhà nuôi mới khỏi chết. Rồi lâu ngày không biết nương tựa vào đâu, đành phải ở lại với anh kiếm củi làm vợ chồng.

" Mấy năm sau, giặc giả yên, người chồng đi tìm mãi mới gặp. Vợ thấy, nghĩ bụng rằng:

" Bây giờ ta không về với chồng thì ta bất nghĩa, mà ta về với chồng thì ta bị tiếng bất trinh"

" Trong lòng lưỡng lự không biết nên làm thế nào cho phải, chị ta mới hát một đôi câu thử xem hai bên "nghĩa cũ tình nay " xử trí với nhau như thế nào? Câu hát rằng:

Muốn tắm mát lên ngọn sông đào
Muốn ăn sim chín thì vào rừng xanh
Đôi tay em vít cả đôi cành
Quả chín thì hái, quả xanh không lẻ đừng.
Ba bốn năm nay ăn ở trên rừng
Chim kêu, vượn hú, nửa mừng, nửa lo
Em trót sa chân lỡ bước xuống đò!

Người kiếm củi nghe hát, liền nói với người chồng cũ rằng:

" Thôi. Bây giờ bác đã tìm được bác gái, thì bác đem bác ấy về. Tôi bằng lòng:"

Người chồng cũ đem tiền bạc ra để tạ ơn người kia, nhưng người kia nhất định không chịu nhận. Rồi hai vợ chồng đem nhau về.

Từ nghìn năm về trước, xã hội ta vốn đã tổ chức theo chế độ mẫu hệ. Về sau đến khi nước ta bị Trung Hoa đô hộ, thì xã hội Việt Nam chuyển dần sang chế độ phụ hệ, phong kiến, Nho Giáo. Nhưng Nho giáo chỉ ảnh hưởng mạnh mẽ trong tầng lớp vua quan, phú thương, nho sĩ. Ở đô thị, con trai, con gái, nhất thiết không được đường đột tiếp xúc với nhau, việc yêu thương, kết hôn đều do cha mẹ định đoạt, nhà nho xưa có câu dạy con cháu:

Con trai chớ đọc Phan Trần
Con gái chớ đọc Thúy Vân, Thúy Kiều.

Vì trong truyện Phan Trần, trai gái hẹn hò nhau trong chùa, trước bàn Phật, trong truyện Kiều, cha mẹ đi vắng, đêm khuya Kiều một mình qua nhà Kim Trọng đàn hát, tình tự, thề nguyền.

Trái lại, trong Truyện Lục Vân Tiên của cụ đồ Chiểu, khi Lục Vân Tiên giữa đường cứu Nguyệt Nga thoát khỏi tay bọn cướp, Nguyệt Nga trong kiệu bước ra để tạ ơn, thì Lục Vân Tiên vội vàng ngăn lại:

Khoan khoan ngồi đó chớ ra
Nàng là phận gái, ta là phận trai!

Nhưng suốt bao nhiêu thê kỷ bị Bắc thuộc, ảnh hưởng Nho Giáo vẫn không thấm nhuần sâu rộng xuống nông thôn Việt Nam được. Phải chăng, dân gian ta ngày xưa vẫn coi Nho giáo như là một thứ văn hóa ngoại bang đã theo gót quân xâm lăng du nhập vào nước ta. Cho nên, dân gian vẫn khuyến khích các cô gái đồng quê Việt giữ theo phong tục mẫu hệ của dân Việt ngày xưa:

" Ăn chơi cho hết tháng hai
Để làng gióng đám cho trai dọn đình.
Trong thời đánh trống rập rình
Ngoài thì trai gái tự tình với nhau."

Qua câu hát tiếng hò, các cô gái trẻ có thể nói xa, nói gần, ví von, đùa cợt, nửa đùa nửa thật, tình tứ lả lơi, ranh mãnh, ngạo nghễ, các chàng trai có muốn giận cũng không giận được, nếu đồng tình thương yêu nhau càng hay, hoặc có từ chối, các cô gái không thể vì thế mà mất mặt.

Đến cuối thế kỷ thứ 17, năm Ất Hợi (1695), Thích Đại Sán ở Quảng Đông, được Chúa Nguyễn Phúc Chu rước sang nước ta để giảng kinh. Vị cao tăng Trung Hoa này rất ngạc nhiên nhận thấy nước Việt Nam, sau bao nhiêu thế kỷ Bắc thuộc, chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa rất lâu, nhưng phụ nữ nông thôn ta vẫn chưa chịu khép mình vào lễ giáo Khổng Mạnh, mà công khai tự do đi sớm về khuya một mình, trọn quyền giao dịch, mua bán...Thật trái hẳn với phụ nữ Trung Hoa lúc đó, không bao giờ được phép ra khỏi nhà, nếu cần đi giao dịch, mua bán, thăm viếng họ hàng cũng phải có người theo gót trông chừng, canh giữ.

Tóm lại, dùng câu hát tiếng hò để tỏ bày tình yêu trước con trai như thế, các thôn nữ ta đã tiếp tục một tập quán còn sót lại của chế độ mẫu hệ Việt Nam, để duy trì phần nào thế chủ động của họ trong sự trao đổi tình cảm đối với nam giới, trong việc thử thách, chọn lựa đôi bạn của đời mình, cho được vừa ý mà thôi. Một hành động hợp lý, "tiến bộ", có tính cách "đi trước thời đại".

Mặt khác, "câu ca tiếng hò" đòi hỏi một trình độ nghệ thuật đa dạng cao: ứng tác nhanh của một thi sĩ, giọng hát hay của một ca sĩ, diễn tấu giỏi như một kịch sĩ.

Mà nghệ sĩ tính vốn là một bản chất tự hữu của con người Việt Nam, tình ý được diễn đạt bằng một ngôn ngữ thanh âm phong phú, lên bỗng xuống trầm, cấu tứ nhịp nhàng, cân đối...Cho nên, ta không ngạc nhiên khi nhận thấy một phần lớn các cô gái thôn quê ngày trước đã ứng tác những câu hát, tiếng hò một cách dễ dàng để sử dụng như một vũ khí sắc bén để tranh thủ, duy trì vớt vát cho được một ít uy thế, đặc quyền của nữ giới trong chế độ mẫu hệ ngày xưa, mà ngày ngay đã bị sụp đổ, rã tan.