a. Ca dao tục ngữ câu đố

Tục ngữ và câu đố là hai thể loại suy lý phổ biến ở Quảng Trị . Cũng như ở các nơi khác, tục ngữ Quảng Trị được phân làm hai tiểu loại:

o       Các câu phản ánh kinh nghiệm của nhân dân về thời tiết và sản xuất.

o       Các câu phản ánh kinh nghiệm của nhân dân về đời sống xã hội.

Nhìn chung, kinh nghiệm của nhân dân ở đau cũng tương tự như nhau. Ở Quảng Trị có những câu tục ngữ phản ánh kinh nghiệm của nhân dân về thời tiết như sau: Chớp ngã Cồn Tiên; Mưa liền một trộ; hoặc : Sấm Đầu mâu không cầu cũng đến.

Lại có những câu đề cập đến sản vật đặc biệt của từng địa phưưong. Chính qua những câu tục ngữ này, chúng ta lại càng hiểu sâu sắc hơn văn hoá vật chất của vùng đất Quảng Trị:

-Nem chợ Sãi, vải La Vang

-Khoai quán Ngang, dầu tràm Đại Nại

-Gạo Phước Điền, chiêng Sắc Tứ

- Khoai từ Trà Bát, quạt chợ Sông

-Cá bống Bích La, gà Trại Lộc...

Kinh nghiệm về đời sống xã hội có những câu thật xác đáng và thực tế:

-Chạy lóc xóc không bằng góc vườn

-Nhiều nghề cá trê húp nác(nước)

Người miền núi cũng bày tỏ kinh nghiệm của họ:

- Đừng mau phai như hoa Toang-a-rát

- Đừng chóng bạc như vôi

- Xách bầu phải xem quai

- Địu con phải xem vải buộc

- Làm cỏ phải xem cán nắm

Về hình thức nghệ thuật, các câu tục ngữ ở Quảng Trị thường hợp vần theo lối yêu vận chứ không theo lối cước vận.

Câu đố Quảng Trị có thể phân thành những tiểu loại:

-Về những bộ phận cơ thể của con người

-Về những họat động của con người

-Về các con vật

-Về các loại cây trái

-Về các sự vật hiện tượng khác.

Qua những câu đố ấy, ta thấy được sự tinh vi trong những nhận xét về sự vật, con vật sống cạnh người, như đố về con gà trống:

Đầu rồng, đuôi phụng cánh tiên

Ngày năm bảy mụ tối ngủ riêng một mình.

Hoặc con chó :

Khen ai nho nhỏ

Mắt tỏ như gương

Tối trời như mực

Biết người thương ra chào

Có nhiều khi sự liên tưởng vô cùng sâu sắc. Đố về cau, trầu, vội có câu:

Hai cây cao đã nên cao

Một người dưới rào xa đã nên xa

Ba người họp lại một nhà

Kết duyên phu phụ duyên đà mặn duyên

Có thể nói sự thông minh dí dỏm, óc nhận xét tinh vi của người Quảng Trị đều được thể hiện trong câu đố:

Da non mà bọc lấy xương

Lửa cháy trên đầu chúa chẳng thương

Đêm năm canh tiêu hao mình thiếp

Nghĩ đến đoạn trường nước mắt nhỏ sa

( Cây đèn sáp)

Một mẹ sinh đặng ngàn con

Trai có gái có , tài khôn rõ ràng

Mặt trời đã xế vàng vàng

Con xa ngái mẹ lại càng thương thay

Cách nhau đã bốn năm ngày

Con lại gặp mẹ mừng thay là mừng

(Phiên chợ Cam Lộ)

Một số câu đố khác theo lối "đố tục giảng thanh" cũng thường được nhân dân Quảng Trị vận dụng để sáng tác.

Các loại trữ tình

Ca dao dân ca là thể loại trữ tình, phản ánh một cách trung thực tâm tình của người dân vùng này.

Cao dao Quảng Trị thể hiện tình yêu đôi lứa thường nhẹ nhàng. Tình cảm trai gái không bộc lộ một cách lộ liễu mà kín đáo, tuy không kém phần mãnh liệt:

Chập choạng bóng trăng em xem chưa rõ

Chập choạng bóng đèn em ngó chưa tường

Dáng ai như dáng người thương

Không vô đây phân giải một đôi đường cho em hay

Tuy nhiên, dưới chế độ phong kiến, đạo lý Khổng Mạnh vẫn là đạo lý làm cơ sở cho các cuộc hôn nhân. Họ yêu nhau nhưng người con gái không thể hoàn toàn tự ý lựa chọn ý trung nhân của mình. Đó là nguyên nhân làm nảy sinh  nhiều tấn  bi kịch  trong xã hội ở Quảng Trị ngày trước:

Thốt ra tới đâu dạ thiếp sầu tới đó

Cuộc chung tình chàng chưa rõ bấy lâu

Vì ai xê vô lật ván tháo cầu

Trai say dọi gái, gái thảm sầu dọi duyên.

Ngoài các câu ca dao thể hiện tình yêu trai gái, những nội dung khác của ca dao là quan hệ gia đình và các mối quan hệ phức tạp khác trong xã hội. Trong nội dung này, ca dao Quảng Trị cũng có những nét tương đồng với ca dao của những vùng khác trong nước.

Đối với quê hương, tình cảm của người dân Quảng Trị thật gắn bó, thiết tha. Đất Quảng Trị vốn là đất tán hơn đất tụ. Chiến tranh và hoàn cảnh lịch sử lại gây sự mất mát, qua phân trên vùng đất gian khổ này. Có lẽ vì lý do đó nên  tâm tình  của người dân đối với quê nghèo thật thiết tha, cảm động:

Ai về Đông Hà, ai qua Cam Lộ

Ai về Gia Độ, ai đến Gio Linh

Ai về Triệu Phong Quảng Trị quê mình

Cho em nhắn gởi chút tình nhớ thương.

Kháng chiến chống ngoại xâm là một nội dung khá quan trọng. Qua hai cuộc kháng chiến chống Ngoại xâm, ca dao dân ca Quảng Trị vẫn không ngừng phát triển để đáp ứng yêu cầu của thời đại. Cuộc kháng chiến chống Pháp đã vẽ nên những trang sử  oai hùng của dân tộc, cho Quảng Trị mà các địa danh Triệu Sơn, Ba Lòng, Như Lệ là những nơi tiêu biểu cho phong trào kháng Pháp. Những nơi khác cũng đã từng in dấu chiến tranh tàn phá như dãy Trường Sơn, sông Thạch Hãn, Bích La Đông, An Hoà, Đại  Hào, Phương Ngạn:

Ai về Bích La Đông khỏi lòng đau xót ruột

Ai về An Hoà khỏi hậm hực thù Tây

Mồ mả cha ông hắn cho xe xới, xe cày

Bao nhiêu oan hồn nước mắt nghĩ lại trăm đắng nghìn cay căm thù.

Cần ghi nhận là dân ca cũng theo thời sự mà chuyển biến, phát triển. Hò địch vận ở Như Lệ vốn là biến điệu của hò mái nhì nhưng vang xa như tiếng ngân vút cao mạnh mẽ phát ra từ con tim yêu nước nồng nàn. Tiếng hò Như Lệ là nét độc đáo trong  dân ca kháng chiến Quảng Trị, nó đã phát huy tác dụng trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.

.......................................

Sự hợp vần trong cac dao thường thay đổi, hết gieo vần lưng lại gieo vần chân, như quy luật hợp vần của thể lục bát và song thất lục bát, nhưng một số ít câu ca dao của Quảng Trị lại có lối gieo ở vần chân.

Nghệ thuật chơi chữ trong ca dao Quảng Trị cũng khá phong phú. Ta sẽ gặp ở đây những loại từ đối nghĩa, đối ý trong dân ca đối đáp:

- Bánh cả mâm răng gọi là bánh ít

Trầu cả chợ răng nói trầu không

Trai nam nhơn đối đặng sẽ làm chồng nữ nhi

- Chuối không qua Tây răng gọi là chuối sứ ?

Cây không biết chữ răng gọi là thông ?

Nam nhơn đà đối đặng quyết làm chồng nữ nhi

Trong lời hò đối đáp, lối ứng xử thật thông minh:

Ngồi buồn nói chuyện trên non

Một trăm thứ cá có con không thằng

- Thầy ơi chớ nói bao đồng

Một trăm thứ cọp có ông không bà

Khi chọc ghẹo nhau vẫn giữ lối văn nhã:

Em mở khuôn ra cho anh đúc lấy lượng vàng

Hoạ may may hoạ thiếp với chàng dùng chung

- Anh về thưa với hai họ rõ ràng

Mời thân nhân lại , em mở khuôn vàng cho coi

Quảng Trị là vùng đất thành lập sau khi nước ta đã định hình hàng nghìn năm trước. Văn học dân gian vùng này là sản phẩm của những con người có gốc từ Thanh Nghệ truyền vào. Qua cuộc sống chung với dân bản địa ở vùng đất mới, dần dần con người  ở đây mới tạo được một phong cách riêng.

Sự giao lưu văn hoá thế tất phải xảy ra. Ca dao là thể loại để lại những dấu vết rõ rệt trong ngôn ngữ văn học. Câu hò đối đáp nam nữ ở Quảng Trị hẳn là do ảnh hưởng lời đối đáp giữa Phan Bội Châu với các cô giá phường vải:

Em trao cho anh một nắm bắp rang

Anh trỉa làm sao cho mọc, thiếp với chàng trao duyên

Đồn bên em có miếng đất hoang

Mưa ba năm không ướt, hạn chín tháng nỏ khô

Đến đây anh trỉa, trỉa vô mọc liền

Thiếp trao cho chàng một nắm ngô rang

Chàng đúc nơi mô cho mọc thiếp thắp nhang mời về

Chỗ nào mà nắng không khô

Mà mưa không ướt đúc vô mọc liền

Văn học dân gian Quảng Trị là sản phẩm của người dân ở vùng đất mới, chứng tỏ sức sống mãnh liệt của dòng văn học truyền khẩu. Xét giá trị nội dung và nghệ thuật, văn học dân gian Quảng Trị có những nét riêng, đóng góp cho văn học dân gian Việt nam thêm phần phong phú.