| |
"ỔNG", "ẢNH". "BỂN"
(Về cách phát âm
đại từ chỉ người và chỉ chỗ trong tiếng Sài G̣n)
Cao Xuân Hạo
Ở Sài G̣n cũng như ở các tỉnh Nam bộ nói chung, những đại từ chỉ xuất hiện
như anh ấy, chị ấy, ông ấy, bà ấy, trong ấy, ngoài ấy, bên ấy trong
tiếng nói tự nhiên hàng ngày thường được phát âm "gộp lại" thành 1 tiếng,
nghe gần như ảnh, chỉ, ổng, bả, trỏng, ngoải, bển, tuy trên những
khí cụ ghi âm chính xác những tiếng này có dài hơi các từ mang thanh "hỏi-ngă).
--------------------------------
( trong các phương ngữ Nam Bộ, cũng như trong hầu hết các phương ngữ
Trung Bộ, không có sự phân biệt giữa hai thanh "hỏi" và "ngă": hai thanh
này được đồng nhất hóa thành một thanh mà chúng tôi tạm gọi là "hỏi- ngă",
tương ứng với hai thanh "hỏi" và "ngă" trong một hệ thống gồm sáu thanh.
trong tiếng Nam bộ, thanh này là một thanh có âm vực cao ngang thanh "sắc"
khi kết thúc, nhưng xuất phát thấp hơn chừng một cung thành thử nghe gần
giống như thanh "ngă" ở Bắc bộ, nếu không kể âm tắc thanh hầu thường cắt
thanh này ra làm hai phần.)
--------------------------------
Nhưng không biết từ bao giờ, trên sân khấu, trong phim ảnh và cả trên diễn
đàn các hội nghị nữa, cách phát âm tự nhiên này được thay thế bằng một
cách phát âm khác hẳn, mà chắc là có ai đó cho là "chuẩn hơn" hay "đúng
hơn": thay v́ ảnh, chỉ, bển,v.v., ta có thể nghe thầy diễn viên
(hay diễn giả) nói "anh ấy, chị ấy, bên ấy" tách bạch, trong đó từ ấy
được đánh một trọng âm rất mạnh.
Bài này đặt vấn đề bàn thêm xem thử cách phát âm b́nh thường (ảnh, chỉ
đáng chê trách đến mức nào mà phải bị loại trừ ra khỏi ngôn ngữ nghệ thuật,
và cách phát âm hiện dùng trên sân khấu và trong phim có thật là cách phát
âm chuẩn hay không
Muốn trả lời mấy câu hỏi này, chúng tôi đă tiến hành ghi âm và phân
tích âm phổ trên máy spectrograph cách phát âm những tổ hợp nói trên trong
ba phương ngữ khác nhau của Việt Nam: tiếng miền Bắc (Hà Nội), tiếng miền
Trung (Huế), và tiếng miền Nam (Sài G̣n), được đặt trong một ngôn cảnh như
nhau - trong bốn kiểu câu đơn giản và thông dụng:
Anh ấy mới về quê.
Bên ấy mát hơn nhiều
Tôi muốn gặp anh ấy.
Nó đang ngồi bên ấy.
rồi lần lượt thay anh ấy và bên ấy bằng chị ấy, trong ấy,v.v
Chúng tôi đo độ dài, cường độ chính xác (bằng đơn vị 1/100 giây và 1 db)
của từng tiếng trong các tổ hợp đang xét được phát âm theo những quy tắc
ngữ âm của từng địa phương so với chiều dá của cả câu được phát âm với
tốc độ nói chuyện thoải mái (từ 1,60 giây đến 2 giây mỗi câu), có chú ư
đến cách dùng từ của từng địa phương (ở Huế,ấy được thay bằng nớ,
nhược hoá thành na hay a; ở Sá G̣n, từ chỉ xuất được giả
địnhnhư được dùng thay cho ấy là đó; "hoà đúc" vào tứ đi
trước, nó thành một tiếng mang thanh "hỏi-ngă" theo mẫu của cách ḥa đúc
không có "hổng] thường thấy trong phương ngữ Nam Bộ.
Những kết quả thu được trên máy (thiết bị vi tính hoá CECIL for Windows)
cho phép chúng tôi nhận xét những điều sau đây:
1. Trong các tổ hợp đang xét, ở cả ba phương ngữ không có trường
hợp nào từ chỉ xuất đi asu (ấy, đó, nớ) mang trọng âm;
2. Ngược lại, từ ấy bao giờ cũng được phát âm với một độ dài
xấp xỉ 2/5 độ dài của từ đi trước và một cường độ xấp xỉ bằng 1/4 cường độ
của từ này. Như vậy, trong anh ấy chẳng hạn, anh tuy không
mang trọng âm ngữ đoạn, vẫn mạnh và dài khoảng gấp ba ấy (nhược hoá
thành í trong tiếng Hà Nội, thành a trong tiếng Huế);
3. Độ dài cộng lại của hai từ anh í (Hà Nội), anh a (Huế)
và độ dài của ảnh (Sài G̣n) hoàn toàn bằng nhau (khoảng 0,27 giây);
trong khi đó, độ dài của ảnh "đại từ chỉ người" có nhỉnh hơn độ dài
của ảnh trong h́nh ảnh, do phần cuối (phần cao nhất) của âm
tiết được kéo dài thêm.
4. Trong tiếng Hà Nội, tổ hợp chị ấy trong câu nói tự nhiên
phát âm gần hoàn toàn giống như từ *chĩ (thanh "ngă"); người Hà Nội nghe
băng ghi âm không thể phân biệt đâu là chị ấy, đâu là chĩ,
tuy trên bản ghi âm có thể thấy rơ sự chênh lệch về độ dài giữa hai bên.
-----------------------
(*: dĩ nhiên tiếng Hà Nội (cũng như các phương ngữ khác) không có từ này.
V́ vậy khi chĩ được phát âm trong câu, người Hà nội bao giờ cũng
hiểu là "chị ấy".)
-----------------------
Trong cả ba phương ngữ, các tổ hợp đang xét chỉ được phát âm tách bạch,
không bị nhược hoá, với một trọng âm ngữ đoạn đánh vào từ đi sau (ấy,
nớ, đó) khi nào được hiểu như là những ngữ đoạn danh từ thực thụ (chứ
không phải như một đại từ), nhất là khi cái ngữ đoạn danh từ ấy làm thành
tiêu điểm của câu, chỉ những đối tượng được nêu bật lên trong một sự tương
phản rơ nét với các đối tượng khác. Trong những câu như:
Chính ông anh ấy làm hại nó chứ không phải ai khác.
Người chị ấy cũng đồng thời là mẹ của tôi.
Cái bề ngoài ấy đă làm cho nhiều người lầm.
dĩ nhiên không thể phát âm:
Chính ông ảnh làm hại nó chứ không phải ai khác.
Người chĩ/chỉ đồng thời cũng là người mẹ của tôi.
Cái bề ngoải đă là cho nhiều người lầm
dù là ở Nam Bộ hay ở bất kỳ địa phương nào khác.
--------------------
(Nếu không có khung cảnh của cả câu, với cách phát âm ông ảnh sẽ
được hiểu thành "ông của anh ấy", người chĩ sẽ được hiểu thành "thân
h́nh của chị ấy".
--------------------
Thái độ lên án cách phát âm này xuất phát từ một định kiến hoàn toàn vô
căn cứ về “những hiện tượng tiêu cực của tiếng địa phương”. Nó đưa đến một
hậu quả tai hại là làm tăng cái mặc cảm vô lư của người dân đôối vơới
tiếng mẹ đẻ của ḿnh. Hơn nữa, nó buộc các diễn viên phải nói theo một
kiểu cách rất thiếu tự nhiên, nghe như đọc trong sách ra. Tệ hơn nữa, cái
kiểu phát âm này lại đi ngược ại những quy tắc ngữ âm của ngôn ngưữ toàn
dân, trong đó có cả cái được mọi người thừa nhận là “tiếng Viêệt chuẩn”,
và do đó làm nảy sinh trên sân khấu và trong phim ảnh một thứ tiếng Việt
kỳ cục, “chẳng giống ai”.
Cách phát âm anh ấy, chị ấy thành hai tiếng rời nhau với một trọng
âm đặt trên chữ ấy khi các tổ hợp này làm đại từ hồi chỉ là một
cách phát âm hoàn toàn sai, không riêng ǵ đối với tiếng Nam bộ, mà đối
với tất cả các tỉnh, các vùng trên lănh thổ Việt Nam. Nó làm mất một sự
phân biệt cần thiết giữa một đại từ và một danh ngữ, và do đó làm nghĩa
của câu khác đi, hay khó hiểu đúng, hay ít nhất cũng rất thiếu tự nhiên,
nếu không phải là kỳ cục.
Nói những điều này có lẽ không cần thiết đối với người Nam bộ b́nh thường:
xưa nay họ vẫn nói như thế, nghĩa là nói đúng theo những quy tắc của tiếng
mẹ đẻ, trong khi dùng tiếng Việt để giao tiếp hàng ngày, và dù có xem kịch,
xem phim bao nhiêu, dù có ai chê bai quở trách bao nhiêu họ cũng vẫn nói
đúng- v́ đó là cách nói chuẩn xác nhât và quen thuộc nhất.
Nhưng nó là cần thiết đối với các diễn viên và nhất là đối với các nhà đạo
diễn. Cách đây mươi năm, trong khi giảng về ngữ âm tiếng Việt cho các sinh
viên trường Nghệ Thuật Sân Khấu, tôi có tŕnh bày vấn đế này, và bao giờ
cũng t́m được sự đồng t́nh trong tất cả các sinh viên nghe giảng. Họ nói:
“Phải chi cho tụi em phát âm như vậy th́ chắc
chắn là tụi em sẽ dễ nói tự nhiên hơn nhiều trong khi diễn”.
Nhưng không hiểu sao cho đến nay t́nh h́nh trên sân khấu vẫn như cũ. Không
biết có phải v́ các nhà đạo diễn có ư muốn “chuẩn hoá dần dần” cách phát
âm của diễn viên đó không.
Tiến tới chuẩn hoá là một quá tŕnh tất yếu đối với bất kỳ ngôn ngữ quốc
gia nào. Nhưng đây là một quá tŕnh tự nhiên có tính quy luật của nó, và
tuy người dân, nhà nước, các cơ quan văn hóa có thể chủ động khuyến khích
quá tŕnh này, nhưng không thể làm việc này một cac1h vội vàng và thiếu cơ
sở, nhất là bằng cách ép người học chấp nhận những kiểu phát âm hoàn toàn
trái với những chuẫn mực đă h́nh thành rồi trong ngôn ngữ toàn dân, như
các quy tắc trọng âm đă nói ở trên. C̣n như trpng t́nh h́nh hiện nay,
không có lư do ǵ để cho rằng có những hiện tượng nào đó “tiêu cực” đến
nỗi phải “sửa” ngay trong khi toàn bộ hệ thống, trong đó mọi thứ đều có
quan hệ hữu cơ với nhau, và do đó mà đều hợp lư, vẫn c̣n nguyên như cũ.
Cao Xuân Hạo (đăng lần đầu trên Tạp chí khoa học xă hội, 1999)
(Trích Tiếng Việt-Văn Việt- Người Việt)
|
