| |
Bí Mật
Ngôi Mộ Cổ Gốm Chu Đậu Việt Nam
Post ngày:
12/08/18
Người phụ nữ Việt Nam nào là tác giả chiếc b́nh
được bảo hiểm cả triệu đôla đặt ở Bảo tàng Hoàng gia Thổ Nhĩ Kỳ? Người
phụ nữ Việt Nam nào là sư tổ của một ḍng gốm mà nói như bà Dessagodard
- Giám đốc ngành nghệ thuật châu Á của Tập đoàn đấu giá Befterfields tại
San Francisco Mỹ rằng: "Việc phát hiện ḍng gốm Chu Đậu, đang trả lại
cho Việt Nam một chương trong di sản nghệ thuật mà người ta từng nghĩ đă
hoàn toàn biến mất"?
Ngôi mộ cổ của bà Bùi Thị Hư nằm giữa một cái ao lớn.
Lá thư đến từ viễn xứ
Ngày 10/6/1980, một lá thư từ Cán bộ ngoại giao người Nhật gửi cho ông
Ngô Duy Đông - B Hải Hưng (Hải Dương và Hưng Yên hiện tại) với nội dung:
"Kính gửi: Ông Ngô Duy Đông - Tỉnh ủy Hải Hưng.
Thưa ông, tên tôi là: Makoto Anabuki, hồi trước là Bí thư thứ 2 của Đại
sứ quán Nhật Bản, nay là cán bộ ngoại giao Nhật Bản tại Tokyo.
Trước hết tôi xin kính chúc tỉnh Hải Hưng đang phát triển mạnh mẽ trong
ngành nông nghiệp, nhất là ao cá Bác Hồ, đem lại hiệu quả kinh tế cao và
sản xuất rau cải được tăng lên.
Hôm nay tôi xin nhờ sự giúp đỡ của ông về việc sau đây:
Từ trước đến nay tôi nghiên cứu về văn hóa Việt Nam nói chung, đồ gốm cổ
Việt Nam nói riêng. Gần đây, tôi mới biết là Viện Bảo tàng Thổ Nhĩ Kỳ
vẫn bảo tồn 1 lọ hoa lam Việt Nam đă được sản xuất từ Việt Nam hồi thế
kỷ XV, thế kỷ XVI.
Lọ ấy mang chữ Hán như sau: Thái ḥa bát niên nam sách châu tượng nhân
Bùi Thị Hư bút. Mười ba chữ Hán nói trên có nghĩa là: Năm 1450, một
người thợ tên là bà (cô) Bùi Thị Hư ở Nam Sách châu vẽ hoa văn trên lọ.
Theo tôi biết th́ thời Việt Nam thuộc nhà Minh chia nước Việt Nam thành
17 phủ (tổ chức hành chính), trong đó có Lạng Giang phủ. Lạng Giang phủ
có 3 châu là Lạng Giang châu, Thượng Hồng châu và Nam Sách châu. Trong
Nam Sách châu có 3 huyện là Thanh Lâm huyện, Chí Linh huyện và B́nh Hà
huyện. Có nghĩa là phạm vi của Nam Sách châu hồi đó là trung phần và bắc
phần của tỉnh Hải Dương.
Dưới thời Vua Lê Lợi (Lê Thái Tổ) th́ chia Việt Nam thành 5 đạo (Đông,
Bắc, Tây, Nam, Hải Tây). Dưới thời Lê Nhân Tông th́ tổ chức hành chính
như thế nào, chúng tôi không có tư liệu để điều tra. Có lẽ không thay
đổi tổ chức hành chính của hồi Lê Thái Tổ, v́ lúc Vua Lê Nhân Tông tức
vị mới được 2 tuổi.
Dưới thời Lê Thánh Tông th́ đặt 12 đạo, trong đó có Nam Sách đạo và sau
năm 1490, vua đó đă cải biến tổ chức hành chính và Nam Sách đạo đă trở
thành Hải Dương xứ.
Vậy tôi muốn biết thời Lê Nhân Tông có Nam Sách châu không? Ở đâu? Bà
(hay là cô) Bùi Thị Hư là người như thế nào? Học kỹ thuật vẽ trên gốm ở
đâu? Hồi đó sản xuất gốm (ḷ gốm) đặt ở đâu?
Điều này rất quan trọng trong lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử thủ
công nghiệp và vai tṛ của đàn bà nói riêng.
Xin ông chỉ thị cho những chuyên gia nghiên cứu 13 chữ Hán nói trên và
nếu có kết quả th́ xin cho tôi biết qua Đại sứ quán Nhật Bản tại Hà Nội
(hộp thư số 49 Hà Nội).
Hơn nữa nếu được th́ xin giới thiệu cho tôi những chuyên gia khảo cổ học
và mỹ thuật, nghệ thuật ở tỉnh Hải Hưng để trao đổi ư kiến với nhau.
Xin cảm ơn ông!
Nay kính
M.ANABUKI
Cán bộ Bộ Ngoại giao”.
Chiếc b́nh cực kỳ quư giá này được lưu giữ ở Bảo tàng Hoàng gia Topkapi,
nguyên là một cung điện cực kỳ nguy nga lộng lẫy của Thổ Nhĩ Kỳ được xây
dựng vào năm 1465 - 1487, một biểu tượng kỷ nguyên vàng nằm trong thành
phố Istanbul cổ kính nguy nga và tráng lệ của các hoàng đế Ottoman.
Chiếc b́nh gốm hoa lam quư giá này được mua bảo hiểm với giá 1 triệu USD
chứng tỏ nó không chỉ là bảo vật của Thổ Nhĩ Kỳ mà c̣n là của cả ngành
gốm thế giới.
Chiếc b́nh triệu đô ở bảo tàng Thổ Nhĩ Kỳ.
Lúc ông Anabuki tham quan, nó vẫn được chú thích một cách rất hồn nhiên
là gốm của Trung Quốc (TQ). Sự hồn nhiên đó cũng có lôgíc ở chỗ TQ là
cái nôi của gốm sứ thế giới và những chữ in trên b́nh là chữ Hán. Tuy
nhiên, ông Anabuki đă ngờ ngợ khi đọc 13 chữ Hán kia và quyết tâm t́m ra
ngọn nguồn của Nam Sách châu là ở đâu? Bùi Thị Hư là ai? Cuối cùng, sau
khi tra nát sử sách, ông mới biết Nam Sách châu ở Việt Nam. Vốn là một
người có cảm t́nh với xứ sở h́nh chữ S, ngay từ hồi bao cấp phong tỏa
gắt gao nhất, ông vẫn viết thư cho Bí thư Ngô Duy Đông với một hy vọng
lấp ló cuối đường hầm.
Thông tin từ người Nhật như một tia sáng mạnh từ phương xa dội về khiến
ông Bí thư nổi tiếng một thời Ngô Duy Đông, người nổi tiếng là thân dân
và có tư duy cải cách nông nghiệp như Bí thư Kim Ngọc của Vĩnh Phú không
thể ngồi yên.
Năm 1983, dưới sự chỉ đạo của Tỉnh ủy Hải Hưng, đề án nghiên cứu nghề cổ
truyền gốm sứ mà đặc biệt là gốm Chu Đậu được tiến hành. Qua sự nghiên
cứu, điền dă, sưu tầm và nhiều lần khai quật của Bảo tàng Hải Dương cùng
các cơ quan chức năng ở trong nước cũng như ở nước ngoài đă làm phát lộ
một trung tâm gốm mỹ nghệ cao cấp với hàng ngàn mẫu mă gốm Chu Đậu như
bát, đĩa, b́nh lọ cùng những dụng cụ sản xuất như bao nung, con kê, ḷ
đốt...
Tựa như nàng công chúa ngủ trong rừng được đánh thức, những ǵ tinh túy
nhất của mấy trăm năm trước từ trong ḷng đất Chu Đậu bỗng một ngày tỉnh
dậy, rủ rỉ kể chuyện xa xăm. Sự kiện này làm kinh ngạc các nhà sử học,
khảo cổ học, học giả trong và ngoài nước và cũng làm sửng sốt ngay cả
với người dân làng Chu Đậu.
Th́ ra gốm Chu Đậu đă lưu lạc đến 32 nước trên thế giới - đến nay c̣n
nhiều vạn cổ vật quư giá đang được lưu giữ ở khắp các châu lục, có mặt ở
46 bảo tàng danh tiếng trên thế giới từ châu Á sang châu Âu. Hàng loạt
sự kiện tiếp theo của ḍng gốm này làm bàng hoàng cả giới sưu tầm,
nghiên cứu gốm sứ toàn cầu. Gốm cổ Chu Đậu được trục vớt từ những con
tàu đắm ở dưới đáy biển Việt Nam (Cù Lao Chàm, Ḥn Dầm, Ḥn Cau, B́nh
Thuận và Cà Mau).
Đặc biệt là con tàu đắm ở Cù Lao Chàm - Đà Nẵng. Với 18 nước hợp tác
trục vớt trong 2 năm (1998 - 2000) đă trục vớt được từ trong con tàu đắm
này hơn 40 vạn cổ vật gốm sứ Chu Đậu từ thế kỷ XV. Trong hơn 40 vạn cổ
vật đó có 27 vạn cổ vật c̣n lành, ngoài phần lưu lại cho Việt Nam 10%
th́ 24 vạn cổ vật mà tập đoàn trục vớt được đă mang về San Francisco và
Los Angeles ở Mỹ để bán đấu giá. Theo số liệu thống kê của nhà bán đấu
giá ở Mỹ, cổ vật giá thấp nhất cũng không dưới 1.000 USD, có chiếc b́nh
gốm tỳ bà cổ Chu Đậu cao 24cm được các nhà sưu tầm kiên quyết tranh mua,
đẩy giá lên tới 512.000USD.
Chiếc đầu rồng trấn yểm của bà Bùi Thị Hư.
Có thể nói con tàu đắm này là một kho báu, quảng bá cho tinh hoa văn hóa
xứ Đông nói riêng và văn hóa Việt Nam nói chung ra toàn thế giới. Nói
như bà Dessa Godard - Giám đốc ngành nghệ thuật châu Á của Tập đoàn đấu
giá Befterfields tại San Francisco rằng: "Việc phát hiện ḍng gốm Chu
Đậu, đang trả lại cho Việt Nam một chương trong di sản nghệ thuật mà
người ta từng nghĩ đă hoàn toàn biến mất".
Mấy chục năm với những bằng chứng được coi là chấn động, đảo lộn mọi suy
nghĩ về gốm sứ của thế giới, buộc nhiều nhà nghiên cứu gốm sứ nhất loạt
phải chắp tay thốt lên rằng: "Nhất sứ Giang Tây (TQ), nhất gốm Chu Đậu".
Nhất - ở đây là hàng đầu, là đỉnh cao của thế giới. Một sự so sánh quả
thực trước đó kể cả những người bạo gan nhất của ngành gốm sứ Việt Nam
cũng chẳng bao giờ dám mơ giữa ban ngày. Tuy nhiên, mấy chục năm sau bức
thư của ngài Anabuki, việc t́m ra chủ nhân của chiếc b́nh hoa lam mà nói
rộng là một trong những sư tổ của nghề gốm Chu Đậu vẫn không khác ǵ “ṃ
kim đáy bể”. Mười ba chữ Hán trên chiếc b́nh hoa lam cứ như một mật mă
khó hiểu, đánh đố giới khoa học dù ngay trong lá thư này, ông Anabuki đă
dịch rằng, đấy là một phụ nữ, tên là Bùi Thị Hư tạo tác. Ông đề nghị các
nhà khảo cổ học và nghiên cứu nghệ thuật cho biết tiểu sử của bà Bùi Thị
Hư, người học nghề làm đồ gốm ở đâu mà sáng tạo nên tác phẩm xuất sắc
như vậy. Ông cũng không quên nhắc rằng đây là vấn đề quan trọng về thủ
công nghiệp và thương nghiệp của Việt Nam ở thế kỷ XV, đặc biệt là vai
tṛ của người phụ nữ. Tuy nhiên các nhà khoa học ở ta lại nghĩ theo một
xu hướng khác hẳn.
Theo ông Tăng Bá Hoành, Chủ tịch Hội Sử học Hải Dương, trước khi nhận
được lá thư của ông Anabuki, các nhà sử học trong tỉnh đă sưu tầm được
nhiều đồ gốm hoa lam và men đa màu lưu ở kho bảo tàng tỉnh từ những năm
60 của thế kỷ XX. Hiện vật tương tự cũng có ở một số bảo tàng trong
nước, trong đó không ít tác phẩm của Đặng Huyền Thông, ghi rơ quê quán,
ngày tháng năm sản xuất, nơi đặt hàng, người đặt hàng, hầu hết tập trung
vào đời Mạc Mậu Hợp (1563 - 1593) nhưng trong nhiều năm vẫn chưa t́m ra
nơi sản xuất.
Nhận được thông tin từ Anabuki do Tỉnh ủy chuyển đến, việc nghiên cứu
mới thực sự tích cực, nhất là từ khi Ban Thông sử Hải Hưng thực hiện
chuyên đề Nghề cổ truyền. Đây là cơ hội để t́m di chỉ sản xuất đồ gốm
cổ. Sau 10 năm điền dă, nghiên cứu, kết quả là không chỉ t́m ra trung
tâm gốm mỹ nghệ Chu Đậu mà tới 14 trung tâm khác trên địa bàn Hải Hưng
khi đó... Tuy nhiên, để giải mă 13 chữ Hán trên b́nh gốm hoa lam nói
trên, phải mất đằng đẵng ngót 30 năm...
Nam Sách châu do nhà Minh đặt liệu c̣n tồn tại đến niên hiệu Thái Ḥa
(1443 - 1453), khi mà sau kháng chiến chống Minh, Lê Lợi đổi hai phủ
Lạng Giang và Tân An, nguyên là Lộ Hồng và Nam Sách thời Trần thành Đông
đạo? “Đại Nam nhất thống chí” cho biết, đến đời Diên Ninh (1454-1459)
mới đổi thành Nam Sách Thượng Hạ Lộ. Vậy thời Thái Ḥa vẫn tồn tại Nam
Sách châu. Như vậy 9 chữ đầu đă được giải mă và khẳng định tác giả viết
đúng niên hiệu và địa danh đương thời. Đặc biệt hóc búa là 4 chữ cuối:
"Bùi Thị Hư bút", nhiều học giả hiểu rất khác nhau. Đó quả thực là một
cái bẫy. Ngôn ngữ vốn nhiều nghĩa trong những ngữ cảnh khác nhau, nhất
là chữ Hán nên nhiều học giả nổi danh vẫn bị sa bẫy như thường.
"Bùi Thị Hư bút" phần lớn học giả ở Hà Nội, dịch là: Ông họ Bùi, vẽ
chơi. Hồi mồ ma một giáo sư sử học họ Trần nổi tiếng, vị giáo sư này đă
rất hùng hồn rằng phải đọc là Bùi Thị (tức là ông họ Bùi), phẩy, hư bút
(tức là vẽ chơi), như thế mới tường minh!
Những cổ vật liên quan đến bà Bùi Thị Hư.
Lại có nhiều học giả lập luận cũng rất thuận tai rằng thời phong kiến
nhất là ở thế kỷ XV nạn trọng nam khinh nữ vô cùng khắc nghiệt nên phụ
nữ không có tên tục mà chỉ có tên hiệu, cũng chẳng ai là phụ nữ mà dám "kư
tên" lưu danh ḿnh trên những sản phẩm buôn bán cả.
Lắm luận văn tiến sĩ khảo cổ học, nhiều sách chuyên khảo về gốm sứ, đến
nay vẫn để nguyên như thế. Ngược lại, các nhà sử học địa phương mà tiêu
biểu là ông Tăng Bá Hoành, Chủ tịch Hội Sử học Hải Dương hiểu khác. Cách
hiểu khá tương đồng với ông cán bộ ngoại giao Nhật, đă dịch là: Bùi Thị
Hư vẽ.
Cơ sở của nó theo ông Hoành trong lịch sử dù hiếm, vẫn t́m được không ít
phụ nữ được ghi tên trên đồ gốm, với tư cách là tác giả. Để gây chú ư về
vấn đề này, cánh ông Hoành giới thiệu lại sự kiện trên tại tạp chí Khoa
học và ứng dụng của Liên hiệp Hội khoa học Hải Dương vào tháng 5/2005
những mong cầu một chiếc ch́a khóa hé mở cánh cửa bí mật.
Khám Phá Mới: Những phát hiện mới
về bà Bùi Thị Hư qua cuộc khai quật khảo cổ học tại Quang Tiền, Đồng
Quang, Gia Lộc
(10/04/2013 10:06:40 SA)
Việc khai quật con tàu đắm tại Cù Lao Chàm (Quảng Nam)
với trên 24 vạn đồ gốm sứ được vớt lên (không kể đồ vỡ và sót) đă phần
nào thỏa măn “cơn khát” của các nhà nghiên cứu và sưu tập. Càng khẳng
định những giá trị vĩ đại của gốm sứ Chu Đậu, nhiều hiểu biết về gốm Chu
Đậu, một ḍng gốm hoa lam độc đáo đă được giải đáp.
Hố khai quật và viên gạch có khắc h́nh
tượng bà Bùi Thị Hư.
Kết quả khai quật
và nghiên cứu gốm Chu Đậu được công bố đă làm thay đổi nhận thức về
gốm sứ Việt Nam của các nhà nghiên cứu, các nhà sưu tập cổ vật trong
và ngoài nước. Qua 8 lần khai quật, hàng vạn hiện vật được lấy lên
từ trong ḷng đất. Cùng những dấu vết ḷ nung đă khẳng định, Chu Đậu
là trung tâm sản xuất gốm sứ nổi tiếng từ thế kỉ 15 đến thế kỉ 16.
Việc khai quật con tàu đắm tại Cù Lao Chàm (Quảng Nam) với trên 24
vạn đồ gốm sứ được vớt lên (không kể đồ vỡ và sót) đă phần nào thỏa
măn “cơn khát” của các nhà nghiên cứu và sưu tập. Càng khẳng định
những giá trị vĩ đại của gốm sứ Chu Đậu, nhiều hiểu biết về gốm Chu
Đậu, một ḍng gốm hoa lam độc đáo đă được giải đáp.
Tuy nhiên, chủ
nhân của người đă để lại lưu bút trên chiếc b́nh gốm ở Thổ Nhĩ Ḱ
vẫn là một ẩn số chưa được giải mă. 13 chữ Hán phiên âm là: Thái Ḥa
bát niên Nam Sách châu tượng nhân Bùi Thị Hư bút đă được một số nhà
nghiên cứu dịch là: Năm Thái Ḥa thứ 8 (1450) tại châu Nam Sách có
một ông thợ gốm họ Bùi vẽ chơi, mà không tin rằng đó là tác phẩm của
người phụ nữ Bà Bùi Thị Hư.
Trong khi các nhà
nghiên cứu c̣n đang tranh luận có hay không có nhân vật Bùi Thị Hư
th́ những người làm công tác khảo cổ học và bảo tàng ở Hải Dương vẫn
khẳng định có bà Bùi Thị Hư tài hoa đă vẽ trên chiếc b́nh gốm hoa
lam lưu giữ tại Thổ Nhĩ Ḱ. Sự khẳng định này xuất phát từ thực tế
của tỉnh Hải Dương đă từng có nhiều phụ nữ nổi tiếng tài giỏi: nữ
Tiến sĩ đầu tiên của Việt Nam bà Nguyễn Thị Duệ (c̣n gọi là bà Chúa
Sao Sa) quê ở Kiệt Đặc, Văn An Chí Linh mà khu lăng mộ tôn thờ bà
được liệt vào hàng Chí Linh Bát Cổ. Bà Nguyễn Thị Trị (tức Bà Bổi
Lạng) ở Tứ Kỳ, giỏi giang buôn bán và giàu có mà dân gian c̣n truyền
lại:
Thứ nhất Cô Đỏ
Thanh Hoa
Thứ nh́ Bổi Lạng,
thứ ba Thạch Sùng.
Bà đă bỏ nhiều
tiền của ra bắc cầu đá và tu sửa đ́nh chùa. Hiện nay quê hương vẫn
c̣n lăng mộ của bà.
Bà Quận quế Nhữ
Thị Nhuận, quê ở Hoạch Trạch, B́nh Giang, khi mất mùa đói kém, dân
quê nổi loạn khắp nơi, quân triều đ́nh bất lực, bà một ḿnh thân gái
xin vào phủ dụ và thành công. C̣n biết bao người phụ nữ tài giỏi
khác như bà Chúa Chén (Ô Mễ - Tứ Kỳ), bà Đặng Thị Cúc (Hồng Hưng -
Gia Lộc), bà Vương Thị Ngọc Viên (Thái Tân - Nam Sách)...
Mặt khác, thực tế
lịch sử đá có nhiều người phụ nữ được ghi danh trên đồ gốm như bà
Nguyễn Thị Đỉnh vợ nghệ nhân Đặng Huyền Thông, bà Đỗ Thị Hảo ở Bát
Tràng...
Sự khẳng định đó
đă trở thành hiện thực, vào cuối năm 2005, tại thôn Quang Tiền xă
Đồng Quang, huyện Gia Lộc đă phát hiện được nhiều di vật của một
trung tâm sản xuất gốm sứ thời Lê. Điều đặc biệt hơn là tại đây đă
phát hiện ra nhiều tư liệu liên quan đến bà Bùi Thị Hư người đă để
lại lưu bút trên chiếc b́nh hoa lam tại Thổ Nhĩ Ḱ. Bảo tàng Hải
Dương đă tiến hành nhiều đợt điền dă tại đây.
Ngày 14/11/2011,
được phép của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch, Bảo tàng đă tiến hành
khai quật tại thôn Quang Tiền, xă Đồng Quang. Địa điểm khai quật là
khu đất của gia đ́nh ông Bùi Văn Lợi, nơi có nhiều di vật được phát
hiện liên quan đến bà Bùi Thị Hư. Kết quả tại hố khai quật thứ nhất
đă phát hiện được 1 viên gạch màu đỏ nhạt, dài 22 cm, rộng 17,2 cm
dày 4,5 cm, trên mặt có khắc về h́nh tượng nữ giới, bên cạnh có ghi
chữ Hán:
Phiên âm: Cổ
tượng h́nh tổ cô, hiệu Vọng Nguyệt, nguyên thị chủ thập dư trang
phường đào từ b́nh. Đại loạn hoá tượng hoạ lai truyền hậu dă.
Dịch nghĩa: H́nh
tượng cổ tổ cô tên hiệu là Vọng Nguyệt, nguyên là chủ trên 10 trang
phường gốm. Do đại loạn tượng phải hóa (hủy đi) mất vẽ lại để truyền
cho đời sau.
Trên viên gạch có
đặt 1 đĩa gốm hoa lam chân cao, có nắp đậy, bên trong đĩa có 9 đồng
tiền kim loại.
Căn cứ vào tấm
bia mộ chí của bà Bùi Thị Hư khắc dựng ngày 10/10 năm Cảnh Thống (Nhâm
Tuất- 1502) được lí trưởng Bùi Đức Nhuận sao lại năm Bảo Đại (Nhâm
Thân -1932) cho biết: Bùi Thị Hư người vợ ḱ tài, hiệu là Vọng
Nguyệt, là con gái trưởng của quan Mă vũ Bùi Đ́nh Nghĩa, cháu 3 đời
lăo tướng Bùi Quốc Hưng, th́ h́nh người phụ nữ khắc trên viên gạch
chính là h́nh tượng của bà Bùi Thị Hư. Trước đây ở Quang Ánh đă có
nơi thờ bà và có tạc tượng để thờ. Điều đặc biệt nữa là h́nh tượng
này hoàn toàn giống với pho tượng gốm được trục vớt tại tàu đắm Cù
Lao Chàm và hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng lịch sử Việt Nam. Kể
từ khi khai quật tàu đắm Cù Lao Chàm đến nay, pho tượng gốm đó vẫn
đưa ra trưng bày và giới thiệu là tượng nữ quư tộc. Nhân những phát
hiện trong đợt khai quật này, chúng tôi đề nghị nên trả lại đúng tên
cho pho tượng gốm đó là tượng bà Bùi Thị Hư, người phụ nữ tài hoa và
là chủ nhân của những ḷ gốm Chu Đậu nổi tiếng.
Nguyễn Duy
Cương (Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hải Dương)
|
