Về phía Bắc Cần Thơ là một dăy đất rất ph́ nhiêu với cả một vùng bạt ngàn xanh mướt với đồng lúa, xen lẫn vùng bảy núi huyền bí và vùng Đồng Tháp Mười với nhiều triển vọng phát triển về nông nghiệp trong tương lai. Cheo các nhà khảo cổ học Việt và Pháp th́ vùng này trước đây là trung tâm văn minh Óc Eo của vương quốc Phù Nam thời xa xưa. Từ khoảng những năm 1931 đến 1936, các nhà khảo cổ học đă khám phá ra gần 30 đường nước phát khởi từ Angkor Borei chảy về Châu Đốc rồi qua vùng núi Sam, Tri Tôn, Ba Thê, sau đó có nhiều nhánh chảy ra Rạch Giá hợp thành một hệ thống dẫn thủy quan trọng cho cả vùng. Những khám phá này cho chúng ta thấy một thời vùng Long Xuyên, Châu Đốc, Rạch Giá, và Đồng Tháp đă từng là trung tâm văn hóc Óc Eo. Vào thời Nguyễn Ánh và Tây Sơn th́ vùng An Giang là đất Tầm Phong Long của Miên. Năm 1757, vua Miên là Nặc Tôn dâng đất này cho các chúa Nguyễn để làm đạo Châu Đốc, trực thuộc dinh Long Hồ (tỉnh Vĩnh Long bây giờ). Lúc bấy giờ chúa Nguyễn cho Trương Phúc Du và Nguyễn Cư Trinh đem dinh Long Hồ về xứ Tầm Bào (nay là tỉnh lỵ của tỉnh Vĩnh Long) đặt ra bao đạo là Đông Khẩu (Sa Đéc), Tân Châu (Tiền Giang) và Châu Đốc (Hậu Giang). Đến đời Minh Mạng thứ 13, nhà vua cho tách huyện Vĩnh An của tỉnh Vĩnh Long để nhập vào Châu Đốc đạo làm tỉnh An Giang. Lúc bấy giờ tổng đốc Hà Tiên thống lănh hai tỉnh Hà Tiên và An Giang, trong khi tổng đốc Vĩnh Long thống lănh hai tỉnh Vĩnh Long và Định Tường. Về vị trí An Giang thời đó, Bắc giáp Cao Miên, Đông giáp Kiên Giang (Rạch Giá).
An Giang thời Minh Mạng có 3 phủ là Tuy Biên, Tân Thành và Ba Xuyên. Phủ Tuy Biên gồm các huyện Tây Xuyên, huyện Phong Phú, huyện Hà Dương, huyện Hà Âm; phủ Tân Thành (bây giờ là Sa Đéc), gồm các huyện Vĩnh An, huyện An Xuyên, huyện Đông Xuyên; phủ Ba Xuyên gồm các huyện Phong Nhiêu, huyện Vĩnh Định. Như vậy, thời Minh Mạng, tỉnh An Giang bao gồm các vùng bây giờ là An Giang, Châu Đốc, Cần Thơ và Sóc Trăng. An Giang có núi, nhưng không lớn và không cao như vùng Trường Sơn của miền Trung, tuy nhiên, những núi này cũng tô thắm và nổi bậc giữa một vùng đồng bằng bao la lại có một vùng nui non hùng vĩ. Đây là những núi Ba Thê, núi Thụy Sơn, núi Trà Chiếu, núi Trà Nghinh, núi Tượng, núi Tô Sơn, núi Cấm, núi Ốc Nhẫm, núi Nam Vi, núi Tà Biệt, núi Nhân Ḥa, núi Đài Tốn, núi Thị Vi, núi Ba Xôi, núi Ca Âm, núi Nam sư, núi Khe Săn, núi Ngất Sum, núi Chân Sum, núi Thâm Đăng, núi Đại Ba Đê... Ngày nay, ngoại trừ núi Ba Thê bây giờ c̣n thuộc tỉnh An Giang, c̣n lại những núi khác nằm trong vùng "Thất Sơn", thuộc tỉnh Châu Đốc. An Giang trong Nam Kỳ Lục Tỉnh, nằm dọc hai bên bờ sông Tiền Giang và Hậu Giang (v́ ngày đó Sa Đéc cũng thuốc An Giang). An Giang trong Nam Kỳ Lục Tỉnh có sông Tiền Giang, sông Tân Giang, sông Tân Châu, sông Lễ Công, sông Tú Điền, sông Hội An, sông Mỹ An, sông Tân Đông, sông Long Phượng, và sông Sa Đéc. Dân chúng tại vùng này gồm đa số là người Kinh, kế đến là người Chà Châu Giamg (Chàm), và người Miên. Tập quán cư trú tại vùng này vẫn c̣n lưu lại những nét nhà sàn bằng gỗ, v́ đây là vùng thường hay bị lũ vào những tháng nước song Cửu Long dâng cao. Tại Sac Đéc, có vùng Hồi Oa Nước Xoáy. Ở đây ḍng nước chảy ṿng thành xoáy do nước hai bên sông Tiền Giang và Hậu Giang giao hội với nhau. Ngoài ra, vùng Sa Đéc c̣n có sông Nha Mân, chảy từ bờ Nam sông Tiền, từ các đồng ruộng và đổ ra sông Hậu Giang. Sông An Thuận, chảy từ phía Đông ngă ba Cái Ngang (Vĩnh Long), qua ngă Bắc đến sông Long Hồ, rồi chảy về ngă Đông qua rạch Phú An, và ngă Tây chảy đến Trà Ôn (thuộc tỉnh Vĩnh Long). Thuở ấy sông Hậu Giang chảy vào địa phận tỉnh An Giang, bắt đầu từ chỗ phân nhánh Tiền Giang và Hậu Giang, rồi chảy ra đến tận biển. Phía Tây sông Hậu Giang có các rạch Bàn Tăng, rạch Ô Môn, rạch Trà Nóc, rạch B́nh Thủy, rạch Cái Khế; phía Đông qua các rạch Dừa Nước, rạch Quít, rạch Mít, rạch Song Đôi, rạch Dầu, rạch Trâm, rạch Bồn, rạch Trưng, rạch Sách, sông Trà Ôn, sông Tân Dinh, sông Sâm Đăng (những sông này nằm trong địa phận tỉnh Vĩnh Long). Sau khí Pháp chiếm Nam Kỳ họ chia tỉnh An Giang ra làm bốn tỉnh là Sóc Trăng, Cần Thơ, Long Xuyên và Châu Đốc.
Tỉnh Long Xuyên dưới thời Pháp thuộc phía Bắc giáp Châu Đốc, Nam giáp Cần Thơ, Tâp giáp Rạch Giá và Động giáp Sa Đéc. Tổng diện tích khoảng 120,432 mẫu Tây. Ngoại trừ hai ngọn núi Sập (86 mét) và núi Ba Thê (210 mét), c̣n lại toàn tỉnh Long Xuyên là một dăy đất thấp, nên mỗi năm đến mùa nước lũ, Long Xuyên thường bị nhập lụt như một biển nước mênh mông. Cũng như các vùng khác trong đồng bằng sông Cửu Long, Long Xuyên chằng chịt với một hệ thống kinh rạch và sông ng̣i khắp nơi, nên vận chuyển giao thông bằng đường thủy là chính yếu. Dưới thời Pháp thuộc, Long Xuyên có bên tàu đi Nam Vang và Rạch Giá, mỗi tuần đều có 4 chuyến đi và về từ Nam Vang. Bên cạnh đó, Long Xuyên cũng có hệ thống đường bộ nối liền Long Xuyên với Cần Thơ, Sài G̣n, Châu Đốc, Sa Đéc, Vĩnh Long, Rạch Giá, và Tri Tôn (nay thuộc Châu Đốc). Năm 1899, Pháp cho xây chiếc cầu thớt dựng, nối ngang con kinh ăn vào rạch Long Xuyên, khi có tàu qua lại th́ dựng cầu lên, b́nh thường th́ hạ cầu xuống cho lưu thông qua lại, dân chúng gọi đó là "Cầu Máy". Tỉnh An Giang dưới thời Minh Mạng chỉ có những chợ sau đây: chợ Thái An Đông ở gần sông Ô Môn, chợ Tân An ở gần sông B́nh Thủy, chợ Cần Thơ ở gần sông Cần Thơ, chợ Vĩnh Phúc hay chợ Sa Đéc. Các chợ Tân Phú Đông, chợ Tân Thuận, chợ Mỹ An thuộc huyện Vĩnh An. Chợ Nha Mân, chợ Ḥa Mỹ, chợ Long Hậu, Tú Điền và B́nh Thành Đông. Tỉnh An Giang đă sản sinh ra những nhân vật từng theo pḥ tá Nguyễn Ánh giành giựt giang sơn với nhà Tây Sơn như Nguyễn Văn Nhân, quê ở huyện Vĩnh An, Tống Phước Thiêm, từ Tống Sơn qua ngụ tại An Giang, Nguyễn Văn Nhàn người huyện Vĩnh An, Hoàng Phúc Bảo người huyện Tân Thành (Sa Đéc), Nguyễn Văn Trọng người huyện An Xuyên, Đoàn Văn Trường người huyện Đông Xuyên, Nguyễn Văn Định người huyện An Xuyên, Nguyễn Văn Tuyên người huyện Vĩnh An, Nguyễn Công Yến người huyện An Xuyên. Về thổ sản, thời Minh Mạng, An Giang gồm có lúa, các loại đậu, các loại dưa, và hoa quả. Về lâm sản, An Giang không có rừng lớn, nhưng có rừng tràm, nên ngoài cây tràm, dùng để làm cừ đóng nọc, An Giang c̣n có cây mù u, giáng hương, cây cao, cây dừa và những cây tạp khác. An Giang cũng c̣n có các vùng chuyên nghề nuôi tằm dệt vải lụa. An Giang c̣n có những sản phẩm khác như hạt sen và tôm khô. V́ An Giang là một vùng bạt ngàn sông nước, ruộng đông, nên An Giang có rất nhiều loại cá đồng như cá rô, cá đối, cá phèn, cá lưỡi trâu... Thời Pháp thuộc, sau khi chiếm toàn bộ Nam Kỳ Lục Tỉnh họ chia An Giang làm những tỉnh lớn như Cần Thơ, Châu Đốc, Rạch Giá và An Giang, c̣n những phần đất khác th́ cho sáp nhập vào các tỉnh khác.
Thời đệ nhất và đệ nhị Cộng Ḥa th́ tỉnh An Giang có 4 quận:
Quận Châu Thành, quận Chợ Mới, quận Thốt Nốt và quận Huệ Đức.
Riêng vùng Núi Sập th́ được dâng lên hàng thị trấn. Tại vùng núi
Sập, nay thuộc quận Thoại Sơn, cách Long Xuyên khoảng 30 cây dố
có thành Óc Eo cũ, nay đă bị ch́m sâu dưới ḷng đất, được phát
hiện khi dân chúng đào kinh Xáng Ba Thê. Đa số đất đai của tỉnh
An Giang là những cánh đồng bao la bát ngát, tuy nhiên, riêng
quận Huệ Đức có đến sáu (06) ngọn núi là những núi Sập, núi Chóc,
núi Ba Thê, núi Cậu, núi Bà và núi Tượng. Tuy những núi này
không lớn nhưng cũng đủ biến toàn vùng đồng ruộng này trở nên
thâm u huyền bí hơn các vùng lân cận. Vào thời đệ nhất Cộng Ḥa,
chánh quyền trung ương có tài trợ xây dựng con lộ chạy vào núi
Ba Thê. Tại Ba Thê hiện c̣n có một cộng đồng người Khmer rất
đông nên ngoài lễ Tết Nguyên Đán vào đầu năm âm lịch, họ c̣n ăn
Tết Miên vào khoảng tháng ba Âm lịch. Họ thường chuẩn bị Lễ Tết
trước đó hàng tháng và lễ Tết của họ thường kéo dài đến hơn nửa
tháng mới dứt. Tại núi Sập, hiện c̣n đền thờ ông Thoại Ngọc Hầu,
hàng năm đến ngày cúng đ́nh ở núi Sập vào tháng ba Âm lịch, dân
chúng các nơi trong tỉnh thường đổ xô về đây che sạp trước đ́nh
để chiêm bái và ăn chơi c̣n vui hơn cả ngày Tết nữa là khác. Nói
đến An Giang mà không nói đến ngày Khai Đạo của Đức Huỳnh Giáo
Chủ vào ngày mười tháng tám âm lịch là một thiếu sót lớn v́ đa
số dân vùng An Giang đều theo đạo Ḥa Hảo. Họ tổ chức ngày Khai
Đạo của Đức Thầy thật lớn v́ chẳng những dân chúng trong tỉnh An
Giang đổ về dự lễ mà tín đồ Phật Giáo Ḥa Hảo ở khắp các tỉnh
miền Nam đều đổ xô về dự lễ. Bên kia sông Hậu là vùng Chợ Mới
cũng thuộc địa phận tỉnh An Giang. Nổi tiếng nhất của quận Chợ
Mới phải nói là cù lao Ông Chưởng (được bao bọc xung quanh bởi
rạch Ông Chưởng). Phải nói cù lao Ông Chưởng là một niềm hănh
diện cho dân chúng trong tỉnh An Giang, v́ đây là một vùng sông
nước bao la với cá mắm đầy sông, rau cỏ đầy đồng, lúa trải đầy
ruộng. Chính v́ vậy mà có câu ca dao:
"Chiều chiều quạ nói với diều,
Cù lao Ông Chưởng có nhiều cá tôm."
Bên cạnh đó, người dân cù lao Ông Chưởng đa phần theo Phật Giáo Ḥa Hảo nên tính t́nh họ rất thuần lương, chân chất, mộc mạc và hiếu khách.
Nói về giáo dục, th́ hầu như trước năm 1975 ở miền Nam tỉnh nào cũng có một trường trung học lớn như ở Sài G̣n th́ có Pétrus Kư, ở Mỹ Tho th́ có trường Nguyễn Đ́nh Chiểu, ở Cần thơ có trường Phan Thanh Giản, ở Vĩnh Long có trường Tống Phước Hiệp... th́ ở An Giang có trường Thoại Ngọc Hầu. Trường được thành lập năm 1948, do cố Phó Tổng Thống VNCH Nguyễn Ngọc Thơ (quê của ông cũng tại An Giang) khởi xướng và vận động. Cũng như các vùng lân cận khác, trước thời đó sau bậc tiểu học sinh An Giang phải xuống Cần Thơ để tiếp tục bậc trung học. Chính v́ vậy mà lúc đó ông Nguyễn Ngọc Thơ (đang là tỉnh trưởng Long Xuyên) đă vận động thành lập trường. Trường được khai giảng khóa đầu tiên 1948-1949. Sau đó vào thời đệ nhị Cộng Ḥa, năm 1968, trường Chưởng Binh Lễ được thành lập v́ nhu cầu học sinh trong tỉnh đ̣i hỏi.
Thành phố Long Xuyên là một trong những thành phố lớn của miền Tây, chỉ thua có Cần Thơ. Long Xuyên có nhà thờ chánh ṭa và ṭa tổng giám mục. Từ Long Xuyên muốn về Sài G̣n có hai ngă, một ngă qua Bắc Vàm Cống đi Sa Đéc, rồi qua cầu Mỹ Thuận, ngă ngày ngắn hơn với khoảng cách chừng 190 cây số. Ngă thứ hai là đi về Thốt Nốt, qua Ô Môn rồi đến Bắc Hậu Giang, hướng về Vĩnh Long, rồi cũng qua cầu Mỹ Thuận để đi Sài G̣n, ngă này xa hơn với cự ly là 228 cây số. Ra khỏi thành phố Long Xuyên, đi về phía Tây Bắc là cầu Hoàng Diệu, nối liền Long Xuyên với thị xă Châu Đốc. Vùng Long Xuyên c̣n nổi tiếng với các "Chợ Nổi" dọc theo bờ sông Hậu. Đi Chợ Nổi phải cần có xuồng hay ghe, tuy nhiên, hàng hóa ở Chợ Nổi rất rẻ v́ người bán không cần phí tổn cho mặt bằng. Các ghe trên Chợ Nổi cũng không cần trương bảng hiệu mà họ chỉ cần treo trên một cây tre những hàng hóa mà họ dang bán. Chợ Long Xuyên nằm cạnh bến đ̣ đi khắp các vùng miền Tây, v́ như các tỉnh khác ở miền Nam, Long Xuyên chằng chịt những sông rạch nên phương tiện giao thông thuận tiện nhất vẫn là đường thủy. Ngoài ra, tại thành phố Long Xuyên hăy c̣n những chiếc "xe lôi" rất thuận tiện cho việc chuyên chở hàng hóa và hanh khách đi lại trong thành phố. Về giao thông đường bộ, liên t́nh lộ 91 nối liền Cần Thơ, Long Xuyên, Châu Đốc, Núi Sam và Nhà Bàng. Trên liên tỉnh lộ 91 tại thành phố Long Xuyên, có tỉnh lộ 943 đi Núi Sập, Tri Tôn. Từ Tri Tôn lên Tịnh Biên bằng tỉnh lộ 948, sau đó đi thẳng về hướng Bắc gặp liên tỉnh lộ 91 tại Nhà Bàng. Trên liên tỉnh lộ 91 tại An Châu thuộc quận Châu Thành có tỉnh lộ 941 đi Tri Tôn. Ngoài ra, bên phía cù lao Chợ Mới và Phú Tân, tỉnh lộ 841 từ Sa Đéc lên Cái Tàu Thượng, lên Chợ Mới rời nối liền với tỉnh lộ 942 lên Chợ Vàm và Tân Châu. Từ Tân Châu có tỉnh lộ 953 về thị xă Châu Đốc.
Nguồn: SaigontimesUSA