Lăng Hoàng Gia thuộc giồng Sơn qui, xă Long Hưng, thị
xă G̣ Công. Đường đi đến di tích bằng ôtô rất thuận tiện.
Lăng Hoàng Gia bao gồm mộ và nhà thờ ḍng họ Phạm
Đăng là thích lư của triều Nguyễn. Ḍng họ Phạm Đăng đến đời thứ ba
có ông Phạm Đăng Hưng làm quan dưới hai triều vua Gia Long và Minh
Mạng. Ông chính là cha của Hoàng Thái Hậu Từ Dũ, là ông ngoại của
vua Tự Đức. Năm 1826, triều đ́nh nhà Nguyễn cho xây dựng tại đây đền
thờ và lăng mộ ḍng họ Phạm Đăng gọi là Lăng Hoàng Gia.
Phạm Đăng Hưng sinh năm 1764 là người thông minh,
tuấn tú. Năm 1794 ông chuẩn bị thi tứ trường th́ bị bệnh nên phải
trở về quê làm ruộng. Nhưng v́ nổi tiếng là người văn tài lỗi lạc và
hiền đức nên được bổ làm "Lễ sinh nội phủ của triều Nguyễn" (thời
vua Gia Long). Ông được mọi người biết đến qua nhân vật Ba Bị v́ "đi
đâu ông cũng mang theo ba bị ngũ cốc để phân phát cho dân nghèo".
Trăi qua nhiều lần thăng gián v́ bị gièm pha, cuối cùng ông đă được
thăng chức "Quốc Sử Quán Tổng tài" năm Minh mạng thứ 2 (1821). Năm
1825, Phạm Đăng hưng bị bệnh mất tại Huế nhằm ngày 14 tháng 6 (AL),
được vua Minh Mạng thăng hàm "Vinh Lộc Đại Phu Trụ Quốc Hiệp Biên
Đại Học Sĩ Thuỵ Trung Nhă" và đưa về an táng tại Sơn Qui. Năm 1849,
vua Tự Đức gia tặng "Đặc Tiến Kim tử Vinh Lộc Đại Phu Thái bảo cần
Chánh Điện đại Học Sĩ Tước Đức Quốc Công". Từ đó, mọi người gọi ông
là Đức Quốc Công Phạm Đăng Hưng.
Một năm sau khi Đức Quốc Công Phạm Đăng Hưng mất tức
năm 1826, triều đ́nh nhà Nguyễn cho xây dựng tại đây nhà thờ và lăng
mộ ḍng họ Phạm Đăng đúng theo kiến trúc phong thuỷ dành cho lăng
tẩm vua quan lúc bấy giờ. Ngoài cùng là La Thành, giới hạn khuôn
viên Lăng. Bên trong là Sân Chầu, với nhà Hành Lễ bên phải, nơi để
dành cho mọi đến viếng Lăng. Sâu hơn nữa, Nhà Bia mà phạm vi được
qui định bởi Thành Bao h́nh cung, mở rộng thêm nhờ hai cung Thành
bao ở hai đầu. Khu vực này dành riêng cho thân tộc và vua chúa vào
viếng lễ. Cấu trúc nền dốc từ trong ra ngoài, cung ranh giới Thành
Bao thể hiện rơ tư tưởng phân chia giai cấp của chế độ phong kiến
thời bấy giờ. Với phù điêu, những chạm trổ trên Mộ Bia, những long,
lân, sư biểu tượng của giai cấp vua quan nơi Nhà Bia khẳng định uy
quyền người đă khuất. Hiện nay tại Lăng có đến hai nhà bia, với lư
do sau:
- Nhà Bia phía bên phải được làm vào năm 1849 bằng đá
cẩm thạch trắng (đá Non Nước ở Đà Nẳng). Nhưng khi di chuyển từ Huế
vào đến Sài G̣n bị Pháp lấy đem vào đất Thánh Tây Mạc Đỉnh Chi làm
mộ bia cho Đại Uư Berbê vừa bị nghĩa quân Trương Định bắn chết. Năm
1999 tấm bia này đă được chuyển về đây.
- Nhà Bia bên trái là bia do vua Thành Thái cho làm
lại bằng đá hoa cương (đá Ganis) năm 1899. Nội dung cũng giống như
tấm bia ban đầu là ghi lại công trạng của Đức Quốc Công Phạm Đăng
Hưng và ḍng họ Phạm ở G̣ Công là "Thích Lư của triều Nguyễn".
Cùng nằm trên khuôn viên Lăng c̣n có hệ thống mộ ḍng
họ Phạm Đăng được chôn theo một trục dài, toàn bộ đều làm bằng hồ ô
dước, bao bọc chung quanh bằng một lớp tường dày và cao 90cm, các
ngôi mộ tổ bố cục đơn giản theo h́nh vuông hoặc chử nhật).
Cách Lăng 30m về bên phải là nhà thờ ḍng họ Phạm
Đăng:
- Gian giữa là bàn thờ Đức Quốc Công Phạm Đăng Hưng.
- Gian tả (trái) thờ Phước An Hầu Phạm Đăng Long, cha
của Phạm Đăng Hưng.
- Gian tả ngoài thờ Mỹ Khá tử Phạm Đăng Tiên, ông cố
Phạm Đăng Hưng.
- Gian hữu thờ B́nh Thạnh Bá Phạm Đăng Danh, ông nội
Phạm Đăng Hưng.
- Gian hữu ngoài thờ Thiềm Sư Phủ Phạm Đăng Khoá, ông
sơ Phạm Đăng Hưng.
Nhà thờ được kiến tạo năm 1888 thời vua Thành Thái và
năm 1921 thời vua Khải Định. Đây cũng là lúc nước ta chịu 30 năm
thống trị của thực dân Pháp. Do vậy, kiến trúc nghệ thuật cũng bị
ảnh hưởng không ít những vẫn giữ kiểu nhà ba gian đậm nét Việt Nam.
Tóm lại, Lăng Hoàng Gia là một di tích lịch sử văn
hoá có ư nghĩa quan trọng đối với sự h́nh thành và phát triển của
Nam Bộ nói chung và G̣ Công nói riêng. V́ Phạm Đăng Hưng và ḍng họ
của Ông là những người vào đây lập nghiệp từ đầu thế kỷ XVII (c̣n mộ
bốn đời Phạm Đăng Hưng tại Sơn Qui.
Nhà thờ và mộ Phạm Đăng Hưng là một công tŕnh kiến
trúc nghệ thuật hài hoà giữa Âu và Á nhưng vẫn mang đậm nét truyền
thống dân tộc được thể hiện qua các măng chạm khắc trong nhà thờ và
trên lăng mộ.
Di tích Lăng Hoàng Gia, được Bộ Văn hóa-Thông tin
(nay là Bộ văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận di tích cấp quốc
gia năm 1992./.
Các h́nh ảnh về di tích lịch sử dân tộc Lăng
Hoàng gia
Sở văn hóa, Thể thao
và Du lịch