| |
300 Năm Địa Danh Gia Định
Địa danh Gia Định đă
xuất hiện từ 300 năm qua, nhưng khi là phủ, là tỉnh, là toàn xứ Nam bộ,
lại chỉ định những địa bàn hành chính to nhỏ rất khác nhau. Thật là phức
tạp, chúng ta cần xem xét cho thấu đáo.
1- Phủ
Gia Định từ 1698 đến 1802.
Năm 1698 ,
Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lư miền Nam, thấy nơi đây đất đă mở
mang "hàng ngàn dặm và có dân trên 4 vạn hộ". Để chấm dứt t́nh trạng lưu
dân tự khẩn hoang lập ấp đó, Cảnh bèn lập phủ Gia Định để coi hai huyện:
Phước Long (Biên Ḥa) và Tân B́nh (Sài G̣n, từ sông Sài G̣n đến sông Vàm
Cỏ Đông). Diện tích rộng khoảng 30.000 km2.
Năm 1708, Mạc Cửu xin cho trấn Hà Tiên thuộc quyền Chúa
Nguyễn. Năm 1732, chúa Nguyễn cho lập châu Định Viễn và dựng dinh Long
Hồ (sau là Vĩnh Long). Năm 1756, tổ chức cai trị đạo Trường Đồn (sau là
Định Tường).
Năm 1757, chúa Nguyễn cho lập các đạo Đông Khẩu,
Tân Châu, Châu Đốc. Từ đó toàn miền Nam thuộc về lănh thổ và chính quyền
Việt Nam.
Từ 1779, phủ Gia Định bao gồm cả:
- Dinh Phiên trấn (Sài G̣n)
- Dinh trấn Biên (Biên Ḥa)
- Dinh Trường Đồn (Định Tường)
- Dinh Long Hồ (Vĩnh Long, An Giang).
- Trấn Hà Tiên.
Như vậy, diện tích phủ
Gia Định là diện tích toàn Nam bộ rộng khoảng 64.743 km2.
Gia Định kinh từ 1790 đến 1802
Sau khi thâu hồi đất Gia Định, Nguyễn Ánh cho xây thành Bát Quái rộng
lớn theo cách bố pḥng Vauban, theo định hướng phong thổ Aá Đông, theo
mỹ thuật dân tộc Việt Nam và mệnh danh là Gia Định kinh.
2- Gia
Định trấn từ 1802 đến 1808.
Năm 1802,
Nguyễn Ánh thâu phục kinh thành Phú Xuân rồi lên ngôi và lấy đế hiệu Gia
Long. Gia Long bèn hạ cấp Gia Định kinh xuống làm Gia Định trấn thành.
Cải tên phủ Gia Định làm trấn Gia Định và đặt "trấn quan" để cai quản cả
ngũ trấn là: trấn Phiên An, trấn Biên Ḥa, trấn Định Tường, trấn Vĩnh
Long, trấn Hà Tiên.
3- Gia
Định thành từ 1808 đến 1832
Gia Định thành thay cho Gia Định trấn. Gia Định
thành là đơn vị hành chính lớn cũng như Bắc thành cai quản cả xứ Bắc gồm
nhiều trấn. Có lẽ phải đổi tên Gia Định trấn ra Gia Định thành để khỏi
lẫn với 5 trấn dưới quyền cai quản. Từ đó, thành cai quản trấn. Để dễ
phân biệt. Khi Trịnh Hoài Đức viết Gia Định thành thông chí là có ư
nghiên cứu toàn hạt 5 trấn đă kể trên.
4-
Tỉnh Gia Định từ 1836 đến 1867.
- Năm 1832
,
sau khi Tổng trấn Lê Văn Duyệt mất, Minh Mạng liền cải ngũ trấn
thành lục tỉnh là Phiên An, Biên Ḥa, Định Tường, Vĩnh Long, An
Giang, Hà Tiên. Đổi thành Gia Định - nơi trú đóng của Tổng trấn -
làm tỉnh thành Phiên An - nơi trị sở của Tổng đốc coi riêng Phiên An
thôi.
Năm 1835,
sau vụ Lê Văn Khôi, Minh Mạng cho phá thành Bát Quái và xây dựng
Phụng thờ nhỏ, gọi là tỉnh thành Phiên An.
Năm 1936,
cải tỉnh Phiên An ra tỉnh Gia Định. Tỉnh thành Phiên An cũng đổi ra
tỉnh thành Gia Định. Tỉnh Gia Định đương thời rộng khoảng 11.560
km2.
Năm 1859,
Pháp tới chiếm Sài G̣n và phá b́nh địa thành Gia Định (Pháp gọi là
thành Sài G̣n).
Sau Ḥa ước 1862 mất đi ba tỉnh
miền Đông, Pháp vẫn chia tỉnh Gia Định làm 3 phủ như cũ: Tân B́nh,
Tân An, Tây Ninh.
5- Hạt
Gia Định từ 1885 đến 1889.
- Từ năm 1867
,
Pháp bỏ tên tỉnh Gia Định mà gọi là tỉnh Sài G̣n. Tỉnh Sài G̣n cũng
là địa bàn tỉnh Gia Định trước, song không chia ra phủ huyện, mà
chia ra 7 hạt tham biện (inspection), trong đó có hạt Sài G̣n (không
kể thành phố Sài G̣n). Hạt Sài G̣n gồm 2 huyện B́nh Dương và B́nh
Long. Nhưng từ năm 1872, hạt Sài G̣n gồm thêm huyện Ngăi An (Thủ Đức)
nguyên thuộc tỉnh Biên Ḥa.
Năm 1885,
đổi tên hạt Sài G̣n thành hạt Gia Định (có lẽ để phân biệt rơ với
thành phố Sài G̣n).
6-
Tỉnh Gia Định từ 1889 đến 1975.
- Năm 1889
,
bỏ danh xưng hạt (arrondissement), lấy tên tỉnh cho thống nhất với
toàn quốc Việt Nam. Tỉnh Gia Định là 1 trong 20 tỉnh của cả Nam Kỳ
lục tỉnh cũ. Tỉnh Gia Định (thu hẹp) này chia ra 18 tổng với 200 xă
thôn, rộng khoảng 1.840 km2.
Năm 1944,
thiết lập tỉnh Tân B́nh trên một phần đất của tỉnh Gia Định (bắc Sài
G̣n như Phú Nhuận, Phú Thọ, Hạnh Thông, Tân Sơn Nh́..., vùng Thủ
Thiêm và một phần Nhà Bè). Tỉnh này chỉ tồn tại đến cuộc Cách mạng
5-1945 rồi giải thể. Trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp,
một phần không nhỏ của địa phận tỉnh Gia Định đă là căn cứ Cách mạng
kháng chiến.
Năm 1956,
vùng Củ Chi được trích ra để lập thêm 2 tỉnh Hậu Nghĩa và B́nh
Dương, Hậu Nghĩa lấy phần đất phía tây vẫn gọi là quận Củ Chi. B́nh
Dương lấy phần đất phía đông gọi là quận Phú Ḥa.
Sau vụ chia cắt, Củ Chi cho 2
tỉnh Hậu Nghĩa và B́nh Dương, tỉnh Gia Định (1970) c̣n chia ra 8
quận với 74 xă, rộng 1.499 km2. T́nh h́nh đó tồn tại đến ngày Giải
phóng 1975.
Từ năm 1975
đến nay, địa danh Gia Định không c̣n dùng để chỉ bất cứ một đơn vị
hành chính nào. Song nhân dân miền Nam vẫn nhớ tên đó với nhiều ấn
tượng sâu sắc và tốt đẹp, Sử sách Thành phố và toàn Nam Bộ luôn nói
đến Gia Định từ suốt 300 năm qua để ghi dấu bao chiến công và thành
tích phát triển vượt bậc của phần đất phía Nam của Tổ quốc.
Phủ Gia Định
Năm 1698
Phủ đặt năm 1698 đời chúa Nguyễn Phúc Chu, gồm hai dinh
Phiên Trấn và
Trấn Biên tức hai huyện Tân B́nh và Phước Long,
trải rộng từ Bà Rịa đến
sông Vàm Cỏ.
Trước đây vùng này toàn là rừng rậm, hàng mấy ngàn dặm. Họ Nguyễn chiêu
mộ những dân có vật lực ở các xứ Quảng Nam, các phủ Điện Bàn,
Quảng Ngăi, Quy Nhơn cho dời tới đây, phát chặt mở mang, cho
dân trồng cấy và làm nhà cửa. Từ cửa biển đến đầu nguồn đi 6,7 ngày, hết
thảy là đồng ruộng bát ngát, rộng phẳng rất hợp trồng lúa, lúa nếp, tẻ,
gạo đều trắng dẻo.
Năm 1779, phủ Gia Định gồm
dinh Phiên Trấn (Sài
G̣n), dinh Trấn Biên (Biên
Hoà), dinh Trường Đồn, dinh Long Hồ (Vĩnh
Long,
An Giang) và trấn Hà Tiên. Diện tích khoảng 64.743km2,
bao gồm toàn bộ vùng đất Nam Kỳ thời ấy. Đến năm 1808, vua
Gia Long đặt là thành Gia Định, cai quản 5 trấn
Phiên An,
Biên Hoà,
Định Tường,
Vĩnh Long,
Hà Tiên. Năm 1836, vua
Minh Mạng đổi ngũ trấn thành lục tỉnh:
Gia Định,
Định Tường,
Biên Hoà,
Vĩnh Long,
An Giang,
Hà Tiên. Thời Pháp thuộc, tỉnh Gia Định gồm 5 hạt là:
Sài G̣n,
Chợ Lớn,
Tây Ninh,
Tân An và
G̣ Công.
Ngày 5/1/1876
bỏ tên tỉnh Gia Định, gọi là khu vực
Sài G̣n (gồm 5 hạt như cũ), trong khoảng thời gian này, Sài
G̣n và
Chợ Lớn phát triển thành hai thành phố riêng biệt. Từ năm
1889-1975 tái lập tỉnh Gia Định nhưng không bao gồm hai thành phố là:
Sài G̣n và
Chợ Lớn. Năm 1970 có 8 quận (G̣
Vấp,
Tân B́nh,
Thủ Đức,
Hóc Môn,
Nhà Bè,
Cần Giờ, Quảng Xuyên,
B́nh Chánh). Ngày nay, Gia Định không c̣n là địa danh hành
chánh, trở thành địa danh vùng – chỉ khu vực trung tâm
quận B́nh Thạnh. Ca dao xưa có câu:
Ai về
Gia Định th́ về
Nước
trong gạo trắng dễ bề làm ăn
|
