Từ thành Gia định đến
thành Kỳ hoà
Năm 1789 với sự hỗ trợ của người Pháp (giám mục Bá đa
Lộc và các ông Mannuel, Chaigneau, Vannier, D’Ayot, v.v.) chúa Nguyễn
Ánh chiếm được phủ Gia định. Lúc mới thành lập vào năm 1698, phủ
Gia định chỉ gồm hai huyện Phước Long (Biên hoà) và Tân B́nh (Sài g̣n,
mà địa giới từ sông Sài g̣n đến sông Vàm cỏ đông).
Từ năm 1779, phủ Gia định mở rộng bao gồm các dinh Phiên trấn (Sài
g̣n), Trấn Biên (Biên hoà), Trương Đồn (Định Tường), Long Hồ (Vĩnh long)
và trấn Hà tiên. Như vậy phủ Gia định đă bao gồm hầu như toàn diện tích
Nam phần Việt nam.
Năm 1790, chúa Nguyễn Ánh cho xây thành Gia định (c̣n có tên là Quy
thành v́ giống h́nh con rùa) và sau đó đổi tên phủ Gia định thanh
trấn Gia định, đặt trấn quan cai trị ngũ trấn (Phiên an, Biên hoà,
Định tường, Vĩnh Long, Hà tiên).
Đến năm 1808, trấn Gia định được đổi tên là Gia định thành,
một đơn vị hành chánh quan trọng, v́ lúc bấy giờ cả nước được chia ra
làm ba xứ: Bắc thành (do Tiền quân Nguyễn văn Thành làm Tổng trấn cai
trị cả xứ Bắc), miền Trung (do triều đ́nh trực tiếp cai trị), Gia định
thành (từ năm 1812, do Tả quân Lê văn Duyệt làm Tổng trấn, cai trị cả xứ
Nam).
Sau khi Tả quân Lê văn Duyệt qua đời vào năm 1832, vua Minh Mạng cải
danh ngũ trấn cộng thêm với tỉnh An giang vào để trở thành lục tỉnh
(Phiên An, Biên hoà, Định tường, Vĩnh long, An giang, Hà tiên). Danh
xưng Nam kỳ lục tỉnh từ đó trở thành cái tên quen thuộc để gọi chung
phần đất miền Nam nước Việt.
Thành Gia định (Quy thành).
Năm 1790 chúa Nguyễn Ánh cho xây thành Gia định. Đây là một thành tŕ
kiên cố, do kỹ sư người Pháp (ông Olivier de Puymanel) vẽ hoạ đồ và
trông nom xây cất. Vách thành cao gần 5 mét, bằng đá ong lấy từ Biên hoà.
Các sử gia đă định được chu vi thành Gia định bao gồm từ đường Lê
thánh Tôn, Công Lư (trước năm 1975 thuộc quận 1) chạy qua đường Nguyễn
bỉnh Khiêm rồi vào tận đường Nguyễn đ́nh Chiểu (Bàn cờ).
Thành xây cất theo h́nh bát giác (khám Chí Hoà cũng xây theo h́nh này)
giống như con rùa, nên c̣n có tên là Quy thành, có tám cửa theo h́nh quẻ
Ly. Trung tâm của thành là ngay khu vực nhà thờ Đức Bà.
Vua Minh Mạng vốn không ưa Tả quân, v́ trước kia Tả quân chống đối
việc đưa thái tử Nguyễn phúc Đảm (vua Minh Mạng sau này) lên ngôi Đông
cung, v́ thái tử Phúc Đảm là con ḍng thứ của vua Gia Long.
Sau khi Tả quân Lê văn Duyệt mất, quan Bố chánh Bạch xuân Nguyên t́m
ṭi bươi móc đời tư của Tả quân để tố cáo dâng biểu hạch tội với triều
đ́nh. Do đó, Lê văn Khôi (vốn là con nuôi của Tả quân) đă giết chết toàn
gia đ́nh quan Bố chánh và chiếm thành Gia định và tự xưng là Đại nguyên
soái.
Lê văn Khôi bị bịnh mất vào cuối năm 1833, sau đó có vài tướng lănh
thuộc hạ trốn ra đầu thú với triều đ́nh, vậy mà cho đến tháng 7 năm 1835
vua quan nhà Nguyễn mới hạ được thành Phiên an (tên mới của thành Gia
định).
Sau đó vua Minh Mạng hạ lịnh phá sập thành Phiên an (Gia định) và cho
xây một thành nhỏ hơn lấy tên là Phụng thành.
Phụng thành.
Được vua Minh Mạng cho xây vào năm 1836, cũng bằng đá ong lấy từ Biên
hoà. Thành h́nh vuông thay v́ tám cạnh bát giác (Quy thành). Các sử gia
truy ra Phụng thành trải dài từ khu vực trước Sở thú dọc theo đại lộ
Thống Nhất (đường Lê Duẩn hiện nay) nghĩa là cũng tập trung quanh khu
nhà thờ Đức Bà.
Về sau, Phụng thành đă bị hạ bởi tướng Pháp De Genouilly, sau hai
tháng trời chống cự tử thủ. Vào tháng 2 năm 1859, hạm đội của tướng De
Genouilly tiến vào sông Sài g̣n bắn phá Quy thành và chiếm được thành
vào ngày 17-04-1859. Thành bị quân Pháp đặt ḿn giựt sập hoàn toàn. Từ
đó quân Pháp kiểm soát một hành lang dọc theo sông Sài g̣n.
Năm 1860, Đô đốc Page (thay thế tướng De Genouilly) tung quân ra mở
rộng vùng kiểm soát đến tận Xóm Chiếu, Xóm Củi, Cây Mai, Chợ Rẩy. Tại
đây vào rạng ngày 04-07-1860 quân Pháp bị nghĩa quân phục kích, gây tổn
thất nặng nề (nghĩa quân Việt nam giết chết tên Đại úy Barbé). Nghĩa
quân ta cũng đánh ch́m chiếc tàu Primauguet bỏ neo trên sông Đồng Nai.
Thành Kỳ hoà.
Năm 1860 ông Nguyễn tri Phương được phong chức Gia Định quân thứ,
Thống đốc quân vụ cùng với Tham tán đại thần Phạm Thế Hiển trông coi
việc quân sự ở miền Nam. Tại đây ông xây dựng đại đồn Chí Ḥa (c̣n gọi
là thành Kỳ Ḥa) để chống nhau với giặc Pháp xâm lược.
Thành này rất kiên cố nên được gọi là đại đồn, dài gần 12 km. Vách
thành bằng đá ong và đất sét, cao 3.5 mét, dày 2 mét, chung quanh có rào
tre, chông nhọn và hào nước sâu.
Rạng ngày 24-02-1861, quân Pháp do Đô đốc Charner chỉ huy, gồm 4000
quân và 70 chiến thuyền tấn công đồn. Quân binh trong đồn chống cự dũng
mănh gây nhiều tổn thất cho quân Pháp. Chiều ngày 25-02-1861 đại đồn bị
thất thủ. Kinh lược Nguyễn tri Phương và Tham tán Phạm thế Hiển bị
thương nặng. Em ruột của ông Nguyễn tri Phương là Nguyễn Duy bị tử trận.
Về phía quân Pháp có Thiếu tướng Vassoigne và Đại tá Palanca (người Tây
Ban Nha) bị thương.
Kết luận.
Thành Gia định (Quy thành) bị quan quân nhà Nguyễn phá sập sau 3 năm
tử thủ bởi nhóm “loạn quân” Lê văn Khôi. C̣n Phụng thành và thành Kỳ hoà
(hay Chí hoà) bị quân Pháp chiếm và phá sập trong những năm sau đó.
Trước khi kết thúc bài viết, xin nói rơ sự phân biệt về danh xưng
giữa thành Gia định và Gia định thành. Khi ta gọi thành Gia định
tức là ta đề cập đến một thành tŕ quân sự có tường lũy bao bọc, được
ông Olivier de Puymanel một kỹ sư người Pháp xây dựng và c̣n có tên là
Quy thành.
C̣n khi ta nói Gia định thành, tức là ta đề cập đến một đơn vị
hành chánh quan trọng và rộng khắp Nam kỳ. Vào năm 1698, Gia định được
gọi là Phủ, năm 1802 đổi tên gọi là Trấn. Năm 1808 mới sửa lại là Gia
định thành.
Đông Nguyễn (Sydney) Post ngày:
12/08/18
|
