Những vũng nước cứu làng

10/05/2015 12:08 GMT+7

TT - Đương tiết cốc vũ có nghĩa là “mưa rào” nhưng bầu trời vùng Panduranga (tên xưa người Chăm gọi vùng đất Ninh Thuận) cứ xanh ngắt vì nắng.

 

Ninh Thuận, vùng đất vốn có lượng mưa ít nhất cả nước, đang trải qua cơn hạn hán khốc liệt nhất trong mười năm qua.Người dân xứ hoang mạc ấy trong mùa hạn này và từ ngàn xưa đã làm gì để sinh tồn qua những cơn “bão” nắng gió quanh năm?

Chúng tôi về Ninh Thuận vào đúng những ngày đầu năm mới lịch Chăm (cuối tháng 4 dương lịch). 

Từ mũi Cà Ná cho đến núi Chúa, những ngọn núi phân giới của vùng đất này, cây cỏ chuyển một màu vàng úa. Đã sáu tháng Ninh Thuận không có một giọt mưa. Tiếng trống ghi năng cứ rầm rập vang lên trong lễ cầu mưa ở các paley (làng) Chăm khắp vùng.

Người và cừu uống chung vũng nước

Từ quốc lộ 1, vượt qua hơn chục cây số truông bụi đã cháy vàng, chúng tôi đến làng Tam Lang, xã Phước Nam (Thuận Nam) giữa buổi trưa rát nắng. Đầu trần, chân đất, anh Phú Sửu, một người đàn ông Chăm, chở đứa con trai 4 tuổi mặt mũi như cục than xách theo hai cái can đi lấy nước chạy vù vù trong bụi mù.

“Trong kia còn nước, ngày nào cũng chạy đi lấy” - anh Phú Sửu chỉ tay, và chúng tôi cũng bám theo cha con anh băng qua những bụi xương rồng và đám cỏ gai hắc hầu đâm rát chân đi tìm nước.

Đi độ 4km thì đến nguồn nước, anh Sửu mau chóng vục hai cái can xuống vũng nước ngầu đục. Múc chưa xong thì cả một bầy cừu nhào xuống uống cho no bụng. “Nước này xách về cho cừu uống, còn lại thì quấy phèn, để đó mai mình cũng uống” - anh Phú Sửu nói tỉnh queo.

Anh Bình Cu Dầu, một người Chăm từ thôn Phước Lập kế bên qua đây làm rẫy, chính là chủ của vũng nước quý giá này. Anh Cu Dầu làm rẫy dưới dân núi Chà Bang này hơn 10 năm, kể rằng mùa nắng nào cũng thiếu nước nhưng chưa năm nào khủng khiếp như năm nay. Sau tết, tất cả các suối cạn và ao hồ quanh vùng đều trơ đáy.

Không thể khoanh tay nhìn bầy cừu 200 con và 100 gốc trôm đang cho mủ chết khát, anh Bình Cu Dầu ngược núi Chà Bang và may mắn tìm được một hồ nước từ công trình khai thác đá bỏ lại. Nói đoạn, anh Cu Dầu ra sau nhà cột đoạn ống nước dài hơn 30m sau xe rồi rồ máy: “Nhà báo đi theo tôi tới nguồn nước”.

Theo chân anh Bình Cu Dầu, chúng tôi cuốc bộ hơn cây số theo đường mương nhỏ xíu mà anh đào mất một tuần để dẫn nước đến hồ đá. Đúng hơn đó là một cái vực, sâu hơn 20m, đá lởm chởm quanh miệng mà trượt chân thì không cách nào bò lên.

Phía dưới, nước mưa lưu cữu đã chuyển màu vàng khé, rêu đọng từng mảng. Trên bờ chiếc máy bơm để sẵn, ngoài đoạn ống nối máy với hồ nước, anh Bình Cu Dầu còn phải mua thêm gần 200m ống giá hơn 10 triệu đồng và đào một đường mương dẫn nước dài hơn 1km để dẫn về đến vũng nước.

Biết anh Cu Dầu tìm được vũng nước đọng trên núi, dân chòm rẫy Tam Lang kéo nhau đến xin nước. Và giờ mỗi ngày anh Cu Dầu bỏ ra hơn 100.000 đồng để mua dầu bơm nước từ triền núi, theo đường mương dẫn về ao nhà mình cho bà con đến lấy miễn phí.

Nhìn vũng nước nhờ nhợ, chuyển màu vì đất cà giang, chúng tôi khó hình dung có cục phèn nào sẽ lóng nổi cho trong như anh Phú Sửu nói. Những người ở thành phố quanh năm tắm nước máy và uống nước tinh khiết nhìn vũng nước là thấy thất vọng.

Nhưng “dân chòm rẫy Tam Lang đều xài nước này, mà cái hồ này gần cạn rồi, sắp tới không biết sao đây” - anh Bình Cu Dầu nói thay cho nỗi tuyệt vọng khác của người dân Tam Lang.

Một gáo nước - nửa gáo mồ hôi

Tam Lang chỉ là một trong số nhiều xóm làng đang thiếu nước quay quắt trong mùa hạn này ở Ninh Thuận. Cuộc chiến tìm nước mỗi làng mỗi kiểu nhưng ở đâu cũng khốc liệt.

Không may mắn như người dân Tam Lang còn tìm được nguồn nước lấy bằng can, ở thôn Rã Giữa, xã Phước Trung (huyện Bác Ái), người Raglay đang phải chắt chiu từng gáo nước nhỏ mà nói ví von như ông Chammale Hầu, một người dân Rã Giữa: “Múc được gáo nước, đổ hết nửa gáo mồ hôi”.

Chúng tôi gặp ông Chammale Hầu cùng những người hàng xóm đang trần lưng giữa nắng trưa hì hục khoét những cái giếng cạn trên dòng suối đã trơ đáy. Không chờ đến mùa hạn mà từ cuối mùa mưa năm rồi, mỗi ngày từ sáng sớm, ông Hầu cùng nhiều người dân thôn Rã Giữa lại vác cuốc xẻng và thùng đến đây tìm nước.

Dòng suối trơ đá, nhưng mọi người vẫn nhẫn nại cạy những tảng đá to trên mặt suối và khoét lớp cát phía dưới thành một lòng chảo nhỏ. Nhẫn nại từng chút một, những dòng nước mạch dần rỉ ra, từng mạch nhỏ. Dường như cái mạch nước ấy còn chảy chậm hơn dòng mồ hôi đang túa ra trên những tấm lưng đen trũi.

Những gáo nước đầu tiên bao giờ cũng đục, và đành phải múc đổ đi hoặc dành riêng vào một thùng nhỏ cho gia súc uống. Phải múc cạn nước trong cái giếng cạn ấy vài ba lần thì nước bắt đầu trong. Và lúc đó ông Hầu cùng những người hàng xóm mới bắt đầu chắt từng gáo nước đổ vào can nhựa để đưa về dùng.

Bà Chammale Tút, một người dân ở thôn Tham Dú cùng xã, nói tuy mỗi ngày đều có xe chở nước sạch của Nhà nước từ dưới xuôi lên nhưng lượng nước cũng có hạn. Do vậy người dân làm rẫy, chăn cừu ngoài truông bụi xa làng đều phải vét những mạch nước hiếm hoi bằng cách đào giếng cạn giữa suối.

Những bầy cừu, dê đói khát và kéo theo những phận đời du mục cũng tan tác trong mùa hạn này.

 

Ninh Thuận vốn là vùng đất có lượng mưa trung bình thấp nhất cả nước, với tổng lượng hằng năm chỉ 600mm, bằng 1/6 lượng mưa của tỉnh Thừa Thiên - Huế. Tuy nhiên suốt năm 2014 lượng mưa ở Ninh Thuận chỉ là 300mm, dẫn đến tất cả hồ chứa nước đến thời điểm này đều gần như ở mực nước chết. Nắng hạn quay quắt nhất đang diễn ra tại các huyện Thuận Nam, Thuận Bắc, Bác Ái... Hiện nay tỉnh Ninh Thuận phải cấp nước cho người dân ở tám thôn đang thiếu nước sinh hoạt trầm trọng với lượng nước khoảng 20 lít/ người/ ngày. Và dự báo sẽ có khoảng 34.000 người dân thiếu nước sinh hoạt nếu trời tiếp tục không mưa. Ông Phan Hoàng Tựu, phó giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Ninh Thuận, nói: “Thời điểm căng thẳng nhất vẫn còn ở phía trước. Đến tháng 9 mới có mưa nên tình hình này khó thể chống chọi. Bây giờ tất cả chỉ dồn sức vào việc đảm bảo nước sinh hoạt cho người, còn nước uống cho gia súc và cây trồng đành phải trở thành ưu tiên thứ yếu”.

 

Những vũng nước cứu làng

10/05/2015 12:08 GMT+7

TT - Đương tiết cốc vũ có nghĩa là “mưa rào” nhưng bầu trời vùng Panduranga (tên xưa người Chăm gọi vùng đất Ninh Thuận) cứ xanh ngắt vì nắng.

 

Ninh Thuận, vùng đất vốn có lượng mưa ít nhất cả nước, đang trải qua cơn hạn hán khốc liệt nhất trong mười năm qua.Người dân xứ hoang mạc ấy trong mùa hạn này và từ ngàn xưa đã làm gì để sinh tồn qua những cơn “bão” nắng gió quanh năm?

Chúng tôi về Ninh Thuận vào đúng những ngày đầu năm mới lịch Chăm (cuối tháng 4 dương lịch). 

Từ mũi Cà Ná cho đến núi Chúa, những ngọn núi phân giới của vùng đất này, cây cỏ chuyển một màu vàng úa. Đã sáu tháng Ninh Thuận không có một giọt mưa. Tiếng trống ghi năng cứ rầm rập vang lên trong lễ cầu mưa ở các paley (làng) Chăm khắp vùng.

Người và cừu uống chung vũng nước

Từ quốc lộ 1, vượt qua hơn chục cây số truông bụi đã cháy vàng, chúng tôi đến làng Tam Lang, xã Phước Nam (Thuận Nam) giữa buổi trưa rát nắng. Đầu trần, chân đất, anh Phú Sửu, một người đàn ông Chăm, chở đứa con trai 4 tuổi mặt mũi như cục than xách theo hai cái can đi lấy nước chạy vù vù trong bụi mù.

“Trong kia còn nước, ngày nào cũng chạy đi lấy” - anh Phú Sửu chỉ tay, và chúng tôi cũng bám theo cha con anh băng qua những bụi xương rồng và đám cỏ gai hắc hầu đâm rát chân đi tìm nước.

Đi độ 4km thì đến nguồn nước, anh Sửu mau chóng vục hai cái can xuống vũng nước ngầu đục. Múc chưa xong thì cả một bầy cừu nhào xuống uống cho no bụng. “Nước này xách về cho cừu uống, còn lại thì quấy phèn, để đó mai mình cũng uống” - anh Phú Sửu nói tỉnh queo.

Anh Bình Cu Dầu, một người Chăm từ thôn Phước Lập kế bên qua đây làm rẫy, chính là chủ của vũng nước quý giá này. Anh Cu Dầu làm rẫy dưới dân núi Chà Bang này hơn 10 năm, kể rằng mùa nắng nào cũng thiếu nước nhưng chưa năm nào khủng khiếp như năm nay. Sau tết, tất cả các suối cạn và ao hồ quanh vùng đều trơ đáy.

Không thể khoanh tay nhìn bầy cừu 200 con và 100 gốc trôm đang cho mủ chết khát, anh Bình Cu Dầu ngược núi Chà Bang và may mắn tìm được một hồ nước từ công trình khai thác đá bỏ lại. Nói đoạn, anh Cu Dầu ra sau nhà cột đoạn ống nước dài hơn 30m sau xe rồi rồ máy: “Nhà báo đi theo tôi tới nguồn nước”.

Theo chân anh Bình Cu Dầu, chúng tôi cuốc bộ hơn cây số theo đường mương nhỏ xíu mà anh đào mất một tuần để dẫn nước đến hồ đá. Đúng hơn đó là một cái vực, sâu hơn 20m, đá lởm chởm quanh miệng mà trượt chân thì không cách nào bò lên.

Phía dưới, nước mưa lưu cữu đã chuyển màu vàng khé, rêu đọng từng mảng. Trên bờ chiếc máy bơm để sẵn, ngoài đoạn ống nối máy với hồ nước, anh Bình Cu Dầu còn phải mua thêm gần 200m ống giá hơn 10 triệu đồng và đào một đường mương dẫn nước dài hơn 1km để dẫn về đến vũng nước.

Biết anh Cu Dầu tìm được vũng nước đọng trên núi, dân chòm rẫy Tam Lang kéo nhau đến xin nước. Và giờ mỗi ngày anh Cu Dầu bỏ ra hơn 100.000 đồng để mua dầu bơm nước từ triền núi, theo đường mương dẫn về ao nhà mình cho bà con đến lấy miễn phí.

Nhìn vũng nước nhờ nhợ, chuyển màu vì đất cà giang, chúng tôi khó hình dung có cục phèn nào sẽ lóng nổi cho trong như anh Phú Sửu nói. Những người ở thành phố quanh năm tắm nước máy và uống nước tinh khiết nhìn vũng nước là thấy thất vọng.

Nhưng “dân chòm rẫy Tam Lang đều xài nước này, mà cái hồ này gần cạn rồi, sắp tới không biết sao đây” - anh Bình Cu Dầu nói thay cho nỗi tuyệt vọng khác của người dân Tam Lang.

Một gáo nước - nửa gáo mồ hôi

Tam Lang chỉ là một trong số nhiều xóm làng đang thiếu nước quay quắt trong mùa hạn này ở Ninh Thuận. Cuộc chiến tìm nước mỗi làng mỗi kiểu nhưng ở đâu cũng khốc liệt.

Không may mắn như người dân Tam Lang còn tìm được nguồn nước lấy bằng can, ở thôn Rã Giữa, xã Phước Trung (huyện Bác Ái), người Raglay đang phải chắt chiu từng gáo nước nhỏ mà nói ví von như ông Chammale Hầu, một người dân Rã Giữa: “Múc được gáo nước, đổ hết nửa gáo mồ hôi”.

Chúng tôi gặp ông Chammale Hầu cùng những người hàng xóm đang trần lưng giữa nắng trưa hì hục khoét những cái giếng cạn trên dòng suối đã trơ đáy. Không chờ đến mùa hạn mà từ cuối mùa mưa năm rồi, mỗi ngày từ sáng sớm, ông Hầu cùng nhiều người dân thôn Rã Giữa lại vác cuốc xẻng và thùng đến đây tìm nước.

Dòng suối trơ đá, nhưng mọi người vẫn nhẫn nại cạy những tảng đá to trên mặt suối và khoét lớp cát phía dưới thành một lòng chảo nhỏ. Nhẫn nại từng chút một, những dòng nước mạch dần rỉ ra, từng mạch nhỏ. Dường như cái mạch nước ấy còn chảy chậm hơn dòng mồ hôi đang túa ra trên những tấm lưng đen trũi.

Những gáo nước đầu tiên bao giờ cũng đục, và đành phải múc đổ đi hoặc dành riêng vào một thùng nhỏ cho gia súc uống. Phải múc cạn nước trong cái giếng cạn ấy vài ba lần thì nước bắt đầu trong. Và lúc đó ông Hầu cùng những người hàng xóm mới bắt đầu chắt từng gáo nước đổ vào can nhựa để đưa về dùng.

Bà Chammale Tút, một người dân ở thôn Tham Dú cùng xã, nói tuy mỗi ngày đều có xe chở nước sạch của Nhà nước từ dưới xuôi lên nhưng lượng nước cũng có hạn. Do vậy người dân làm rẫy, chăn cừu ngoài truông bụi xa làng đều phải vét những mạch nước hiếm hoi bằng cách đào giếng cạn giữa suối.

Những bầy cừu, dê đói khát và kéo theo những phận đời du mục cũng tan tác trong mùa hạn này.

 

Ninh Thuận vốn là vùng đất có lượng mưa trung bình thấp nhất cả nước, với tổng lượng hằng năm chỉ 600mm, bằng 1/6 lượng mưa của tỉnh Thừa Thiên - Huế. Tuy nhiên suốt năm 2014 lượng mưa ở Ninh Thuận chỉ là 300mm, dẫn đến tất cả hồ chứa nước đến thời điểm này đều gần như ở mực nước chết. Nắng hạn quay quắt nhất đang diễn ra tại các huyện Thuận Nam, Thuận Bắc, Bác Ái... Hiện nay tỉnh Ninh Thuận phải cấp nước cho người dân ở tám thôn đang thiếu nước sinh hoạt trầm trọng với lượng nước khoảng 20 lít/ người/ ngày. Và dự báo sẽ có khoảng 34.000 người dân thiếu nước sinh hoạt nếu trời tiếp tục không mưa. Ông Phan Hoàng Tựu, phó giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Ninh Thuận, nói: “Thời điểm căng thẳng nhất vẫn còn ở phía trước. Đến tháng 9 mới có mưa nên tình hình này khó thể chống chọi. Bây giờ tất cả chỉ dồn sức vào việc đảm bảo nước sinh hoạt cho người, còn nước uống cho gia súc và cây trồng đành phải trở thành ưu tiên thứ yếu”.

 

Ngàn năm kênh Chàm

12/05/2015 11:06 GMT+7

TT - Hạn hán đã là câu chuyện từ thuở xa xưa khi tổ tiên người Chăm khai phá ra vùng đất Panduranga.

• Tan tác đồng cừu
• Những vũng nước cứu làng

Chòm rẫy xanh mướt ở làng Bàu Trúc, bên dòng mương Nhật dẫn nước từ đập Nha Trinh chảy về - Ảnh: Viễn Sự

 

Và từ ngàn năm năm ấy, cư dân xứ hoang mạc này đã làm gì để vượt qua cái khốc liệt của những mùa “gió như phang, nắng như rang”? Chúng tôi đi tìm một phần câu trả lời bằng hành trình dọc theo bờ mương Chàm - con mương gần ngàn năm tuổi, đã tưới tắm cho hồn người và những cánh đồng phì nhiêu ở khắp nẻo paley Chăm.

Không bao giờ để tức nước!

Giữa mùa nắng hạn nhưng các cánh đồng nho, táo, thuốc lá của người dân Hoài Nhơn, Chất Thường, Hiếu Lễ, Phước An, Phước Thiện... vẫn xanh um. Đó là  những thôn xóm dọc theo bờ kênh Chàm ở huyện Ninh Phước dẫn lên thượng nguồn đập Nha Trinh. Dòng nước mát lành dẫn từ đập Nha Trinh về dòng kênh Chàm ấy đã mải miết chảy gần 900 năm, do vị vua giỏi nhất trong trị thủy và xây đền tháp của người Chăm là Poklongirai (1151 - 1205) đắp đào nên.

Đập Nha Trinh từ năm 1889 được người Pháp trải bêtông và đến nay đã gia cố lại nhiều lần nhưng nền cốt của con đập thì từ thế kỷ 12 đến nay vẫn chưa hề suy suyển. Thân đập được tạo thành bằng tảng đá nặng hàng vài tạ, xếp đều nhau. Giữa các tảng đá là những bụi cây phun chai, một loài cây thủy sinh có rễ bám chắc vào thân đá để giữ đập.

Chỉ vào các tảng đá này, anh Châu Văn Huynh - cán bộ Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm Ninh Thuận - nói: “Các đơn vị thủy nông trước và sau năm 1975 chỉ làm mỗi việc là trám trét bêtông trên thân đập để tạo thành một đập tràn cho người dân qua lại, còn nền cốt của đập vẫn bền bỉ từ xa xưa”.

Con đập dài hơn 500m, tượng hình nên những cánh đồng xanh tốt ở xứ hoang mạc này đã mang trong mình những trầm tích về kỹ thuật trị thủy của người Chăm mà các kỹ thuật tiên tiến của người Pháp, người Nhật sau này khi xây dựng lại hệ thống kênh Chàm đều phải kế thừa.

Ông Dương Tấn Ngọc, một kỹ sư thủy lợi có hơn 30 năm làm trạm trưởng thủy nông Ninh Phước, kể: Tài liệu thủy nông còn ghi năm 1889 khi người Pháp cho tu bổ hệ thống kênh Chàm, họ đã không đủ tin tưởng vào con đập chỉ là đá được xếp chồng lên nhau và giữ chắc hơn bằng những đụn rễ cây phun chai nên đã dời đập Nha Trinh lên thượng nguồn khoảng 50m, ngay đoạn nước trũng sâu nhất, chảy mạnh nhất nhưng thất bại. Chỉ sau một mùa lũ con đập bêtông của người Pháp đã bị cuốn phăng, nay vẫn còn móng nằm sâu trong nước.

Trong khi sử cũ của người Chăm chép rằng vua Poklongirai chọn địa điểm xây đập chỉ bằng việc thả một thân cây chuối từ thượng nguồn, đến khúc sông nào cây chuối trôi chậm lại và tấp vào bờ thì nơi đó được chọn. Ông Dương Tấn Ngọc nói đó không phải là sự tích truyền miệng, bởi các vua Chăm xưa đã không chọn cách cưỡng lại dòng nước mà thuận theo nước để xây đập. Nơi cây chuối tấp vào là nơi sông uốn khúc, dòng chảy chậm và sức phá nước sẽ giảm đi. Còn thân đập, những tảng đá được xếp kề nhau vẫn đủ tạo ra những khe hở để nước có thể luồn qua và tạo thành khe nhỏ chảy về xuôi nên không bao giờ bị tức nước. 

“Người Chăm không chặn luôn dòng nước mà chỉ đắp đập để dâng cột nước, đủ chảy về ruộng đồng... Không bao giờ để tức nước” - ông Dương Tấn Ngọc giải thích thêm. Triết lý ấy không chỉ được đặt vào đập Nha Trinh mà tất cả các con đập khác của người Chăm ở xứ hoang mạc này đều chọn.

Các tảng đá được sắp đều nhau từ thế kỷ 12, tạo nên con đập Nha Trinh vững chãi đến ngày nay - Ảnh: Viễn Sự

Tri ân tiền nhân

Từ đập Nha Trinh, gần chín thế kỷ, dòng nước mát lành đã theo kênh Chàm xuôi về những vùng đất khô cằn của vùng Panduranga. Men theo bờ kênh Chàm, chúng tôi càng thấm thía hơn triết lý “không bao giờ để tức nước” của người Chăm trong trị thủy. Giữa một vùng đồng bằng phẳng lì qua Liên Sơn, Phước An, Phước Thiện (xã Phước Sơn - Ninh Phước), dòng kênh vẫn cứ uốn quanh co để làm chậm dòng chảy vào mùa lũ, giúp tưới tắm được nhiều hơn vào mùa khô cạn. Khi chảy về cuối làng Phước An con kênh Chàm chia đôi nhánh, một nhánh vẫn là kênh Chàm, còn nhánh kia nay đã mang tên kênh Nam hay còn gọi là mương Nhật, chảy về tưới mát cho các làng Chăm: Hoài Trung, Như Bình, Bàu Trúc...

Anh Nguyễn Lâm Dân, trưởng trạm thủy nông ở đây, cho biết dòng kênh Chàm đào hơn chín thế kỷ vẫn vẹn nguyên chảy về mạn bắc Ninh Phước. Còn dòng mương Nhật, chảy về mạn nam huyện Ninh Phước, được kè bêtông vững chãi hơn nhưng cũng được xây trên chính “bản vẽ” mà vua Poklongirai từng thiết kế. Và quanh nhánh rẽ ấy của kênh Chàm lại là một câu chuyện thú vị khác.

Ông Dương Tấn Ngọc kể sử cũ người Chăm ghi lại khi đắp xong đập Nha Trinh, vua Poklongirai đã lên ý tưởng chia đôi dòng kênh chảy qua các paley Chăm như đúng với dòng kênh Chàm và mương Nhật ngày hôm nay. Khi ấy không gọi là kênh Chàm như bây giờ mà vua Poklongirai gọi là kênh Đực và kênh Cái, giao cho bên nam và bên nữ đào. Nhưng rồi chỉ có kênh Cái đào xong, nhờ các cô gái Chăm luôn chăm chỉ và biết tận dụng “mỹ nhân kế” làm các chàng trai Chăm suốt ngày chỉ lo qua đào phụ bên kênh Cái để lấy lòng các cô mà quên việc vua giao. Vì thế sau cùng chỉ có kênh Cái hoàn thành, ruộng đồng phía đó tốt tươi, còn kênh Đực thì mãi không xong được.

Chuyện xưa đã nhuốm màu huyền sử. Nhưng có một điều rất thật là năm 1964 trong gói bồi thường chiến tranh của Nhật Bản cho Việt Nam, khi cải tạo đập Nha Trinh và hệ thống kênh Chàm, người Nhật đã tìm các bô lão để xin xem lại những tài liệu cổ của người Chăm về trị thủy. Và sau cùng quyết định giữ nguyên hệ thống đập và kênh mương có từ hơn chín thế kỷ, chỉ gia cố đập Nha Trinh và khơi lại dòng kênh Đực như ý tưởng của vua Poklongirai. Kể từ đó vùng phía nam huyện Ninh Phước có thêm một dòng kênh, ăn nước từ con đập cổ, tưới tắm cho nhiều làng Chăm và được đặt tên là kênh Nam. Còn người dân trong vùng thì quen gọi là mương... Nhật.

Vùng đất Ninh Phước, thủ phủ xưa của vùng Panduranga, từ đó có thêm nhiều cánh đồng xanh tốt. Và sau năm 1975 khi thành lập ban quản lý dòng kênh này, UBND huyện Ninh Phước đã đặt tên là “Nhà quản lý kênh Chàm” mà nay trụ sở vẫn ở nơi chia đôi nhánh rẽ của dòng kênh ở thôn Phước An. Cái tên giản dị nhưng đầy ý nghĩa, như một lời nhắc nhớ, tri ân đến tiền nhân.

_______________

Không có con sông nào chảy qua nhưng hàng trăm năm nay cánh đồng làng Thành Tín vẫn xanh tốt như một biệt lệ của tự nhiên nhờ hai giếng cổ ở cuối làng.

Kỳ tới: Bí ẩn giếng cổ

Bí ẩn giếng cổ

13/05/2015 11:09 GMT+7

TT - Làng Thành Tín - được xem như một tiểu sa mạc nhưng hàng trăm năm nay, cánh đồng làng vẫn xanh tốt như một biệt lệ của tự nhiên nhờ hai giếng cổ ở cuối làng.

•  Ngàn năm kênh Chàm
• Tan tác đồng cừu
• Những vũng nước cứu làng

>> Kỳ 1: Những vũng nước cứu làng
>> Kỳ 2: Tan tác đồng cừu
>> Kỳ 3: Ngàn năm kênh chàm

Ông Kiều Ngọc Sinh đã có hơn nửa thế kỷ giữ gìn giếng cổ cho làng Thành Tín - Ảnh: Viễn Sự

Làng Thành Tín ở xã Phước Hải (Ninh Phước, Ninh Thuận) nằm kẹt giữa hai vùng hạ lưu con sông Cái và sông Lu, mùa nắng cũng như mùa lụt, những dòng nước từ hai con sông chủ lưu của xứ hoang mạc này chưa bao giờ chảy được về làng. 

Một mặt nữa của làng lại giáp những động son (cát đỏ) cao như núi vây bọc.

Cùng với Nam Cương, Tuấn Tú, Từ Tâm... - những ngôi làng không ăn được nước từ hai con sông ấy, Thành Tín vẫn được coi là một tiểu sa mạc. 

Mạch nước mát quanh năm

Men theo những trảng cát bỏng tôi về Thành Tín khi người Chăm ở đây đang vào vụ gặt. Phía xa là động cát, hơi nóng phả lên hừng hực nhưng cánh đồng làng Thành Tín vào vụ gặt vẫn vàng ươm, máy gặt đập liên hợp hối hả xả ra những bao lúa mẩy hạt.

Một phần trong những khoảnh ruộng đang gặt ấy được ăn nước từ hai giếng cổ quây bằng gỗ đã bạc màu thời gian.

Ông Kiều Ngọc Sinh, năm nay 91 tuổi, một ông giáo làng người Chăm là thế hệ thứ tư trong dòng tộc giữ giếng cổ, dẫn tôi ra thăm giếng. Giữa trưa hè, dòng nước chảy từ hai giếng cổ làm mát dịu cái nắng từ động cát phả vào.

Thật lạ, giữa một vùng khô cằn xung quanh không có con sông con suối, hồ đập nào nhưng trong lòng giếng mạch nước vẫn phun trào, nhìn rõ mặt nước đang sôi lên.

Lạ hơn nữa, cả hai giếng cổ cách nhau chừng 10m lại được đào rất nông, chỉ sâu chừng 2m nhưng nước chảy quanh năm.

Dưới đáy giếng là đá tảng và khác với các giếng nước thông thường có hình tròn được xây gạch phía ngoài, giếng cổ Thành Tín lại được quây theo hình vuông bằng gỗ da đá.

Cũng như bao công trình trị thủy khác của người Chăm, giếng cổ Thành Tín được chia làm hai: giếng Đực và giếng Cái để phân biệt hai nơi lấy nước riêng biệt cho nam, nữ trong làng.

Phía ngoài miệng giếng, người Chăm đã đào một dòng mương nhỏ dẫn thẳng ra cánh đồng Thành Tín và dòng nước cứ thế chảy đều đặn ra đồng, mặt nước xanh thẫm thấy rõ cả những đàn cá bơi ngược từ đồng vào giếng rỉa rêu, từng bầy dê, cừu thong thả gặm cỏ bên dòng mương.

Ông Thành Ngọc Sinh kể từ thuở bé chăn trâu quanh giếng cổ cho đến khi được trao trọng trách giữ giếng cho làng ông chưa bao giờ thấy giếng cạn. Mùa nắng hay mùa mưa mạch giếng vẫn chậm rãi nhưng hào phóng cấp nước cho làng Thành Tín.

Chỉ tay về phía cánh đồng đang vào vụ gặt dưới chân động cát, ông Sinh nói không nhớ cánh đồng ấy rộng bao nhiêu nhưng chỉ biết thời ông còn mạnh tay mạnh chân thì mỗi vụ cả làng phải gieo đến 10 xe bò lúa giống mới đủ, tất cả đều ăn nước từ hai giếng cổ này.

Vỗ vào thành giếng có những dòng chữ Chăm được khắc nắn nót, ông Kiều Ngọc Sinh nói cứ 30 năm làng lại lên rừng cúng, xin chặt cây da đá để xẻ ván làm lại thành giếng một lần.

Bây giờ làng Thành Tín đã có nước máy, người Chăm dù không còn dùng nước giếng để sinh hoạt nhưng ông Kiều Ngọc Sinh nói mạch nước ấy với làng vẫn là mạch nước trong lành và linh thiêng nhất.

Tất thảy người Chăm trong làng khi có lễ lạt, thờ cúng của làng hay gia đình đều ra giếng múc nước đem về làm lễ.

Những cái giếng cạn được khoét giữa dòng suối đã trơ đáy ở thôn Rã Giữa, xã Phước Trung - Ảnh: Thuận Thắng

Có thể đào thêm nhiều “giếng cổ”

Vốn là một ông giáo làng có chút chữ nghĩa, ông Thành Ngọc Sinh cho biết sử sách của người Chăm ghi lại giếng cổ Thành Tín có từ thời vua Poklongirai thế kỷ 12.

Thời đó vùng Thành Tín chưa có người ở, có lẽ vua Chăm xưa chỉ đào giếng để phục vụ một công việc tạm thời nào đó của quân lính.

Mãi sau này khi làng Thành Tín được khai lập, tộc họ của ông Kiều Văn Sinh là những người được sở hữu giếng cổ vì giếng nằm ngay trong khu rẫy của dòng tộc.

Nhưng do nước giếng quá nhiều, chảy quanh năm nên dần dần thành một giếng chung cho cả làng. Và ông Sinh là thế hệ thứ tư trong tộc họ lãnh trách nhiệm giữ giếng cho làng.

Câu chuyện về giếng cổ Thành Tín không chỉ dừng lại trong câu chuyện truyền miệng của người Thành Tín mà với một kỹ sư thủy nông đã hơn 30 năm gắn bó với xứ hoang mạc như ông Dương Tấn Ngọc, đó lại là một câu chuyện về kỹ thuật dẫn thủy nhập điền thú vị nữa của người Chăm.

Ông Ngọc kể năm 2005, trong cơn hạn hán lịch sử của Ninh Thuận, ông là trạm trưởng thủy nông Ninh Phước đã về Thành Tín và quyết định mở rộng đường mương dẫn nước từ hai giếng cổ, nhờ vậy cứu được hơn 20ha lúa của vùng Thành Tín và Hòa Thủy kề bên.

“Tôi đem câu chuyện này kể với nhiều đồng nghiệp tỉnh khác, ai cũng tròn mắt vì không thể tin hai giếng sâu 2m, bề rộng 1m lại cứu được cả cánh đồng. Nhưng tôi tin không chỉ hai giếng mà vùng đất này còn có thể đào được hàng chục giếng nữa” - ông Ngọc nói.

Ông Dương Tấn Ngọc giải thích chính ở vùng đất tứ bề là cát bỏng, không có con sông dòng suối nào lại chứa đựng nguồn tài nguyên nước phong phú.

Tổ tiên xưa của người Chăm đã rất khôn khéo đào những cái giếng ngay dưới chân động cát, đó là nơi những mạch nước dồn từ trên xuống, được cát giữ lại và quanh năm đều có thể phun trào.

“Người Chăm gọi những cánh đồng ăn nước từ giếng cổ là cánh đồng im (tiếng Chăm có nghĩa là những cánh đồng ăn nước quanh năm). Chuyện đó thật ra không có gì bí ẩn, thiên nhiên khắc nghiệt nhưng không lấy đi của ai tất cả bao giờ” - ông Dương Tấn Ngọc tâm đắc.

Không chỉ những con đập, những dòng kênh mà chính sự đối đãi với nhau của người dân xứ hoang mạc đã giúp họ tồn tại trong sự khốc liệt của tự nhiên.

Nhiều giếng cổ từng tồn tại ở Ninh Thuận Ông Thập Liên Trưởng - trưởng phòng nghiên cứu sưu tầm Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm Ninh Thuận - cho biết giếng cổ Thành Tín không phải là cá biệt ở các làng Chăm tại Ninh Thuận. Ở làng Thành Ý (paley Takang) thuộc TP Phan Rang - Tháp Chàm cũng từng có một giếng cổ cấp nước cho cả cánh đồng rộng hàng chục hecta. Mới đây khi xây dựng Trung tâm Viettel Ninh Thuận cũng phát hiện một giếng cổ đã bị vùi lấp, các thanh gỗ quây thành giếng đã được Bảo tàng Ninh Thuận đem về lưu trữ. Ông Thành May, một thầy paxe (chức sắc tôn giáo) ở làng Bỉnh Nghĩa, xã Nhơn Hải, huyện Ninh Hải, cũng cho biết cách đây hơn mười năm người Chăm ở Bỉnh Nghĩa vẫn ra hai giếng cổ bằng đá hình tam giác ở mé biển Mỹ Tường sát chân núi lấy nước về thờ cúng trong các nghi lễ tôn giáo. Sau đó quá trình canh tác đã bồi đắp hai giếng cổ này. Nhưng mùa hạn năm nay, một người chăn cừu ở làng Bỉnh Nghĩa đã khơi lại một trong hai giếng cổ này để lấy nước và kỳ lạ là sau nhiều năm bị bồi lấp giếng vẫn cho mạch nước rất trong.

________

Kỳ tới: Dắt nhau đi qua mùa hạn

NGUYỄN VIỄN SỰ