| |
Hội Bạch Hạc
Làng Bạch Hạc, (nay thuộc tỉnh Phú Thọ) hàng năm mở hai
kỳ hội Xuân, kỳ đầu từ mồng 3 đến hết mồng 5 tháng giêng,
kỳ sau từ mồng 10 đến 13 tháng ba.
Bạch Hạc chính là Phong Châu, kinh đô nước Văn lang đời
Hùng Vương.
Hùng Vương đô ở Châu Phong
Ấy nơi Bạch Hạc, hợp ḍng Thao Giang.
Đặt tên là nước Văn Lang,
Chia mười lăm bộ bản chương cũng liền.
(Đại Nam quốc sử diễn ca)
Bạch Hạc nằm bên tả ngạn sông Lô, theo danh từ địa
phương c̣n gọi là sông Thao, trông sang thành phố Việt
Tŕ. Muốn tới Bạch Hạc, du khách hoặc dùng xe lửa, đường
hà Nội đi Lào Cai, đến ga Bạch Hạc, cách Hà Nội chừng
bảy chục cây số, xe lửa sẽ ngừng nơi đây trước khi đi
qua cầu sông lô để sang Việt Tŕ, hoặc du khách có thể
đi theo đường bộ, quốc lộ số 2 đường hà Nội đi Tuyên
Quang, Hà Giang, thẳng tới Bạch hạc, quốc lộ số 2 cũng
đi qua cầu Việt Tŕ trên sông Lô như đường sắt.
Đ́nh làng Bạch Hạc trông thẳng ra sông Lô, trên một khu
đất cao vừa trang nghiêm vừa thanh tịnh. Nơi đây thờ Thổ
Lệnh đại vương, một vị thiên tướng đă xuất hiện xuống
đất Phong Châu vào đời nhà Đường.
Thần tích ghi rằng về đời Đường khi Lư Thường Minh làm
Thứ sử Giao Châu, một hôm nhàn du đến đây ngắm phong
cảnh, nằm mộng thấy từ trên trời bay xuống hai thiên
tướng.
Hai thiên tướng này là hai anh em ruột. Lư Thường Minh
mời hai vị thi tài, ai hơn sẽ ở lại hưởng hương khói của
dân làng Bạch hạc. Đức Thổ lệnh đại vương là anh, bước
một bước qua sông và một bước nữa th́ lui về chỗ cũ.
Ngài bước mạnh đến nỗi in hằn vết chân lên một tảng đá,
nơi đây khi hàng năm trong kỳ hội tháng ba có cuộc đua
thuyền, thuyền bắt đầu khởi hành.
Theo lời dân chúng, ở bên kia sông cũng có một vết chân
như vậy, nhưng v́ lâu năm bị đất phù sa che lấp đi. Tảng
đá về mé sông Bạch hạc, dân làng c̣n ghi được và cất giữ
ở đ́nh làng. Vết chân dài một thước, rộng năm tấc.
Em đức Thổ lệnh đại vương là đức Thạch Khanh đại vương
được dân làng Thọ Sơn, huyện Hạc Tŕ tỉnh Phú Thọ thờ
phụng.
Do sự liên hệ huynh đệ giữa hai vị thần linh, dân hai
làng Bạch hạc và Thọ Sơn có tục giao hiếu với nhau trong
những kỳ tế lễ hội hè của hai làng.
Hội Bạch hạc với hai kỳ tháng giêng và tháng ba mỗi năm,
nhiều cổ tục được nhắc lại, nhưng đáng chú ư nhất, ở đây
có cuộc thi thuyền trên sông Lô và tục cướp cầu. C̣n
những tục khác như chơi cờ bỏi, tế lễ th́ cũng không
khác ǵ ở những ngày hội xuân, hội Thu khác miền Bắc.
Tục cướp cầu diễn ra trong thời kỳ hội mồng ba tháng
giêng. Đây là một thú vui đặc biệt của dân làng và hàng
năm, trong ngày hội, dân chúng các xă lân cận đă kéo
nhau tới đây rất đông để xem và đôi khi cũng tham dự
cuộc cướp cầu.
Mỗi năm dân làng cử một người may bộ cầu để tung cho dân
làng cướp trong dịp hội. Được cử may bộ cầu là một điều
vinh dự trong dân xă, thường là hương chức trong làng.
Bộ cầu gồm một quả cầu mẹ và tám quả cầu con. Mỗi quả
cầu gồm một nắm bông bọc trong vải ngũ sắc có thêu chỉ
mầu sặc sỡ. Một sợi chỉ được đính vào quả cầu, một đầu
chỉ buộc vào một ngành tre. Mỗi quả cầu đều có dải buông
thơng, dải hoặc khâu bằng lụa màu, hoặc kết bằng chỉ sặc
sỡ.
Sáng ngày mồng ba Tết, dân làng tới nhà vị Hương chức
được chỉ định may cầu để rước bộ cầu ra đ́nh. Đám rước
long trọng có cụ Tiên chỉ trong làng cầm hương, các nam
nữ thanh niên đi theo, có phường bát âm cử nhạc điểm
theo tiếng chiêng trống rất oai nghiêm. Chín mẹ con quả
cầu bầy trên long đ́nh do bốn thanh niên khiêng.
Rước tới đ́nh, cả bộ cầu được kính cẩn đặt lên bàn thờ
thay cho bộ cầu năm trước. Kế đó là lễ tế cầu. Tế cầu
xong là cuộc tung cầu để dân làng và cả dân thiên hạ
cùng chen nhau cướp.
Cầu tung từng ba quả một, mỗi lần tung đều do một vị
hương chức hoặc một vị bô lăo đảm nhiệm.
Đầu tiên là ông Tiên Chỉ, thời Pháp thuộc khi không có
ông Tiên Chỉ, do ông niên trưởng trong làng, - tung quả
cầu Mẹ và hai quả cầu Con. Vị này trước hết phải đọc một
bài văn chúc, đại khái ca tụng phong cảnh của làng, dân
phong và nhất là sự linh thiêng của Đức Thành Hoàng đă
che chở cho dân được thịnh vượng, làng xă được yên b́nh.
Sau bài văn chúc ba cành tre được giơ cao theo nhịp
trống thờ. Khi tiếng trống dứt, dân làng ḥ reo ầm ĩ.
Dứt hồi ḥ reo, vị Tiên Chỉ lại đọc một bài văn chúc thứ
hai cầu cho dân chúng trong xă gặp được mọi sự tốt lành.
Tiếp theo bài văn chúc thứ hai lại là một hồi trống và
một loạt ḥ reo ầm ĩ.
Sau đó vị Tiên Chỉ hoặc niên trưởng tháo ba quả cầu buộc
ở ngành tre ra, buộc lại với nhau làm một rồi tung lên
để dân chúng xô nhau cướp. Bộ ba quả cầu không kịp rớt
xuống đất đă có người đỡ, nhưng liền đó, người đỡ được
ba quả cầu lại bị người khác chen đẩy giằng mất. Họ xô
lấn nhau, họ chen chúc nhau, họ cười, họ gọi nhau ơi ới,
người này ngă, người kia reo, cho đến khi một người nắm
chặt được bộ cầu, sự ồ ạt mới ngừng.
Sáu quả cầu sau đó do hai vị chức sắc hoặc bô lăo khác
mỗi người tung ba quả, nhưng lần này, không c̣n hai bài
văn chúc, chỉ có trống đánh nhịp và mọi người ḥ reo.
Mọi người lại xô đẩy chen lấn nhau như lần thứ nhất. Họ
tin rằng cướp được quả cầu sẽ gặp may mắn. Họ tranh nhau
rất hăng hái, đàn ông, đàn bà, thanh niên nam nữ đều dự
cuộc, không phân biệt người thân kẻ lạ, người gần kẻ xa,
người sang kẻ hèn.
Cướp được cầu, dù một quả hay bộ ba quả, có thể đem về
nhà làm kỷ niệm, hoặc để thờ tại đ́nh. Thường thường dân
làng Bạch Hạc, cướp được cầu, họ vẫn mang tới đ́nh để
thờ cho tới năm sau.
Tục cướp cầu, tuy chỉ là một cổ tục cử hành hàng năm
theo nghi thức cổ truyền, nhưng đây chính là một cổ tục
đề cao tinh thần thượng vơ, chứng tỏ người dân Việt Nam
luôn luôn sẵn sàng bất khuất nó đă khiến dân tộc Việt
Nam được tự chủ với bốn ngh́n năm lịch sử.
Cuộc thi thuyền hàng năm làng Bạch hạc tổ chức vào ngày
ră đám trong kỳ hội từ mồng Mười đến Mười Ba tháng ba,
tổ chức n_ trên ḍng sông Lô để dân xă và khách trẩy hội
từ thập phương tới có thể đứng hai bên bờ sông dự xem.
Làng có bốn giáp: Bộ Đầu, Tiểu Hạc, Đông Nam và Thần
Chúc. Mỗi giáp có một chiếc trải dài bằng gỗ cḥ, dài
hơn hai chục thước, rộng chừng thước rưỡi, đóng bằng
nguyên cả cây gỗ theo chiều dài. Chiếc trải có năm chục
bơi chèo ở hai bên; đầu trải uốn thành rồng và đuôi trải
cũng lượn khúc như đuôi rồng.
Để dự cuộc bơi trải các giáp đều kén những dân đinh khoẻ
mạnh sung vào những tay bơi, mỗi giáp năm chục người cho
chiếc trải, nhưng giáp nào cũng kén một số người dự
khuyết. Ngoài những tay bơi, mỗi giáp c̣n phải kén ba
người, ba người này thường là các bậc đàn anh trong
giáp, một người đứng đầu thuyền cầm cờ hiệu, một người
đứng giữa gơ một chiếc trống khẩu để giữ nhịp cho những
tay chèo, và ở cuối thuyền, một người ngồi cầm lái. Mỗi
bên mạn thuyền là hai mươi lăm tay chèo, đây là những
tay trai lực lưỡng đă được hàng giáp lựa chọn, và đă có
luyện tập cùng với ba vị đàn anh điều khiển chiếc trải.
Trong lúc bơi, họ vừa chèo vừa ḥ reo.
Người đứng đầu thuyền cầm cờ hiệu, và đồng thời cầm
trịch cho chiếc thuyền bơi. Người này trước hết phải
luôn luôn đứng cho cân, tự giữ lấy thăng bằng, đừng v́
ḿnh mà thuyền thiên lệch, gây khó khăn cho các tay bơi.
Đứng trên thuyền cho vững, mặc con thuyền lao đi vun vút
trên mặt nước theo đà các tay chèo, trong khi đó lại
phải cầm trịch cho chiếc trải, dùng cờ hiệu phất cho
chiếc trải hoặc đi thẳng, hoặc tiến trái, hoặc tiến
phải, hoặc ṿng theo một độ nào để quay đầu trở lại, quả
không phải là một việc dễ dàng. Chỉ cần một chút sơ ư có
thể ngă lao xuống nước trong khi chiếc trải vẫn vun vút
bơi đi.
Người cầm trống khẩu đứng giữa thuyền cũng phải giữ ḿnh
cho cân, cho khỏi ngă như người cầm trịch, và tiếng
trống phải sao cho đều để khỏi lạc tay chèo những người
đang bơi.
Người cầm lái đứng ở cuối, cầm cả vận mệnh của chiếc
trải trong tay, trải đi nhanh hay chậm là do nhiệm vụ
người cầm lái. Phải giữ lái cho trải đi thẳng, phải lựa
tránh những chiếc trải khác mà vẫn vượt lên đầu. Lại c̣n
lúc quay, khi lượn, phải lựa cho thuyền theo lái. Với
từng ấy khó khăn, người cầm lái lại phải đứng cho vững,
cho cân trên cuối thuyền, nếu vô ư ngă xuống sông, chiếc
trải không lái sẽ bơi ngang bơi ngửa...
Người cầm lái phải luôn luôn để ư tới người cầm trịch,
theo hiệu của người cầm trịch lái chiếc trải.
Năm chục tay chèo, đă ngồi xuống chiếc trải, phải chú ư
hết đến việc bơi, tai phải nghe tiếng trống, tay phải
bơi cho đều đều, đừng sai nhịp với bạn cùng bơi. Một tay
chèo bơi sai nhịp, có thể gây rối loạn cho ba bốn tay
chèo khác, có khi cho cả một mé chiếc trải.
Thật là khó khăn! Do đó phải có sự luyện tập hàng tháng
trước.
Lúc xuống bơi trải, các tay chèo đều ḿnh trần trùng
trục mỗi người chỉ vận một chiếc khố, mỗi bọn một mầu
khố đều nhau, trông thật đẹp, nhất là khi, mỗi hàng đoàn
họ dắt nhau xuống từng chiếc trải trước cuộc bơi, trông
họ với thân h́nh nở nang, bắp tay rắn chắc, có thể ví họ
như những bức tượng đồng lực sĩ.
Lúc cuộc thi bắt đầu, bốn chiếc trải xếp hàng đều nhau ở
n_ trước cửa đ́nh làng. thật là một cảnh nhộn nhịp cho
người xem và cả cho người dự cuộc. Dân giáp nào cũng hồi
hộp như chính những tay bơi.
Trên chiếc trải, ngoài những tay chèo ḿnh trần đóng
khố, ba người đàn anh cầm trịch, đánh trống và giữ bánh
lái, người nào cũng khăn áo đóng áo dài, thắt lưng đỏ
buộc múi sang bên, trông có vẻ ung dung b́nh tĩnh và rất
tự tin.
Các chiếc trải khởi hành ở trước cửa đ́nh làng và bơi
cho tới ngă ba sông nhánh chảy vào sông lô. Theo lời
truyền tụng đây là dân làng diễn lại tích đức Thổ Lệnh
đại vương, tiễn đức tản viên khi xưa, lúc đức Tản Viên
tới thăm ngài ra về.
Chiếc trải về tới đ́nh trước nhất sẽ được giải thưởng và
làm lễ đốt mừng bánh pháo.
Dân làng Bạch hạc giải thích cuộc bơi trải căn cứ trên
một sự tích huyền bí: Đức Thổ lệnh tiễn đưa đức tản
viên, nhưng trên thực tế, dân ta cần luôn luôn tập luyện
cho quen sông nước, và đă hơn một lần chúng ta thắng
giặc trên mặt sông! Bạch Đằng Giang c̣n đó, Chương Dương
độ c̣n kia, và cả trận sông Lô năm 1947, khi toàn dân
kháng chiến đă khiến gần ba ngh́n quân Pháp vong thân
trôi theo ḍng nước!
Gặp những năm dân làng làm ăn thịnh vượng, mùa màng
được, nhân dịp hội tháng ba, dân làng tổ chức cờ người
thay cho cờ bỏi, cờ người cũng chơi như cờ bỏi chỉ khác
quân cờ thay v́ những biển cờ có khắc chữ, là những nam
nữ thanh niên mặc quần áo có thêu chữ mang tên những
quân cờ, chữ thêu ở trước ngực và ở sau lưng người đóng
quân cờ. Cũng có nơi, quân cờ mặc quần áo như thường,
nhưng có thêm chiếc biển khắc hoặc viết chữ theo bộ cờ,
như vậy mỗi nước đi, nếu quân cờ di chuyển phải mang
theo chiếc biển của ḿnh. Tại mỗi vị trí của bàn cờ đều
có một chiếc ghế để quân cờ ngồi.
Tại những xă lớn thịnh đạt, những nam nữ đóng quân cờ
c̣n mang theo khí giới, và khi quân bên nọ ăn quân bên
kia, quân cờ ăn sẽ múa một thế vơ như hạ quân cờ bị ăn,
y như trong một màn hát bội. Trên đây là mấy cổ tục đặc
biệt diễn ra hàng năm tại xă Bạch Hạc trong những ngày
hội. Ngoài những cổ tục trên, hội c̣n nhiều tṛ vui khác
như tổ tôm điếm, đáo đĩa v.v...
Toan Ánh
Nguồn tin: Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam
-
|
