|
| |
Xỏ chân lỗ mũi
Nguyễn Dư
(Kính tặng các bà, thân tặng các cô)
Giặc đến nhà đàn bà phải đánh . Đó là nói thời loạn lạc, giặc giă.
C̣n thời b́nh th́ sao ?
Thời b́nh, trách nhiệm của các bà lại càng nặng hơn. Mặc dù cụ Khổng chỉ tin
tưởng các ông, trao cho các ông cái trách nhiệm to lớn " tu thân, tề gia, trị
quốc, b́nh thiên hạ", nhưng đạo lí nước ta vẫn cứ đường đường đem cái trách
nhiệm đội đá vá trời kia ra chia sẻ cho cả các bà. Nhờ vậy mà đàn bà nước ta
giỏi tu thân và tề gia, ít ra cũng bằng hoặc hơn các ông. Dạy dỗ con cái và thu
xếp công việc trong nhà mà chỉ trông cậy vào các ông th́ không biết tương lai sẽ
đi về đâu ?
Riêng về mục tề gia, nhiều bà xuất chúng, đạt thành tích vượt xa chỉ tiêu!
Có bà khoái "đè đầu cưỡi cổ " chồng, có bà lại thích giải phiền bằng thú vui "xỏ
chân lỗ mũi "chồng.
Tôi yếu bóng vía, cứ mỗi lần nghĩ đến cái lỗ mũi vô tội đang bị một bàn chân
thọc vào là lại rùng ḿnh, nổi da gà.
Chờ cho cơn sợ nguôi nguôi tôi mới dám tự hỏi: Chẳng lẽ lại có người đùa dai như
vậy sao ? Thọc chân vào mũi th́ chịu sao cho nổi ?
Th́ cứ lật sách ra xem cho rơ đầu đuôi.
"Xỏ chân lỗ mũi" được từ điển giải thích theo nghĩa bóng là " Lợi dụng t́nh cảm
mà sai khiến người ta phải theo ư ḿnh ". Mặc dầu thành ngữ không nói ai xỏ mũi
ai, nhưng trong thực tế th́ thành ngữ thường được dùng để ám chỉ các bà xỏ mũi
các ông. Các bà đè đầu cưỡi cổ các ông. Các ông ngoan ngoăn kính nể các bà. Lợi
dụng t́nh cảm mà sai khiến người khác được ngôn ngữ b́nh dân gọi nôm na là bắt
nạt, là ăn hiếp. Người bị xỏ mũi được chữ nghĩa gọi là người nhu nhược, bị khinh
thường, coi rẻ . Giới b́nh dân chỉ mặt đặt tên là thằng sợ vợ.
Từ điển đưa ra vài thí dụ tao nhă văn chương : "Anh chàng nhu nhược, bị vợ xỏ
chân lỗ mũi ", hay là " Cháu bà thế mà cũng hỏng. Chưa chi đă chiều vợ thế. Sau
nó cũng lại xỏ chân lỗ mũi " . Cḥm xóm th́ bộc trực hơn :" Đồ ngu, bị vợ xỏ
chân lỗ mũi cho đáng kiếp ", " Cù lần như vậy tao không thèm xỏ chân lỗ mũi, tao
đút nắm tay vào, khoắng lên cho tan tành ".
Ca dao cũng ghi chép tấn thảm kịch :
Thấy chồng đần, xỏ chân lỗ mũi
Thấy chồng yêu, vén váy đái niêu canh cần !
Ối giời đất ơi ! Con sâu làm rầu nồi canh chưa đủ sao ? Xét trong tất cả các
loài, có loài nào như loài...đàn ông không ? Đến như trâu ḅ giỏi chịu đựng như
thế mà cũng chỉ để cho người xỏ thừng lỗ mũi là cùng. Nữ nhi chân yếu tay mềm
nước ta lại có người nỡ xỏ cả chân vào mũi đức ông chồng. Thật là coi chồng
không bằng trâu ḅ. Liễu yếu đào tơ ǵ mà tàn nhẫn thế ? Nam nhi ǵ mà râu quặp
hơn ghi đông cuốc vậy? Than ôi cho những số phận hẩm hiu, chỉ mong được :
Làm trai rửa bát, quét nhà
Vợ gọi th́ dạ, bẩm bà tôi đây
mà cũng không xong, thỉnh thoảng lại bị vợ xách cổ lên tra tấn bằng đường vơ
hiểm "xỏ chân lỗ mũi " . Tôi vừa tức vừa...sợ. Nhiều khi cơn sợ len cả vào giấc
ngủ. Sợ đến nỗi... sợ quá hóa liều.
Nhân một đêm trằn trọc mất ngủ, tôi đánh bạo thử tưởng tượng...
Ô mê li ! Được ngồi gần một nàng be bé xinh xinh như cô hàng cà phê của Canh
Thân. Nhân lúc nàng mơ màng nh́n trời xa xa, tôi liếc trộm đôi bàn chân nho nhỏ.
Bỗng giật ḿnh ! Ngữ này th́ hai ngón chân cái kia phải to hơn quả nhót, quả táo
tàu. Vậy mà xỏ lọt lỗ mũi chàng. Thế th́ chàng phải phương phi hơn ông hộ pháp
trên chùa. Đáng ngạc nhiên hơn nữa là nàng làm cách nào để thọc được chân vào
mũi chàng ? Nhất định chàng và nàng không thể cùng đứng hoặc cùng ngồi. Chỉ c̣n
cách là cùng nằm, mà phải nằm ngược chiều nhau mới gác chân lên mặt nhau được.
Thế sự đảo điên như thế đấy.
Hành động "Xỏ chân lỗ mũi " nhất định phải gặp khó khăn, dù chỉ xỏ một ngón chân
cái. Đứng, ngồi hay nằm đều khó hoặc nói thẳng là không thể thực hiện được. Xem
vậy th́ nghĩa đen của " Xỏ chân lỗ mũi " có vấn đề. Nghĩa đen đă không xuôi th́
nghĩa bóng cũng đương nhiên không thể đứng vững được.
Trong đầu tôi nảy ra một thoáng nghi ngờ, đồng thời cũng lóe lên một tia hi vọng.
Hay là người ta có thành kiến, kết tội oan các bà ? Bỗng nhiên tôi bớt sợ, nôn
nóng muốn t́m hiểu các bà sâu hơn !
T́m trong văn học nước nhà th́ thấy thành ngữ "Xỏ chân lỗ mũi " đă được Lê Quư
Đôn dùng từ thế kỉ 18. Trong bài Kinh nghĩa Mẹ khuyên con lúc về nhà chồng,
ngoài phần mở đầu và kết luận, có 4 đoạn chính như sau :
(...)
Lúc ở nhà nhờ mẹ nhờ cha, về nhà chồng, nhờ chồng nhờ con, nhé ! Khôn chẳng qua
lẽ, khỏe chẳng qua lời, chớ bắt chước người đời xỏ chân lỗ mũi chi lăng nhăng.
Nhủ này con, nhủ này con : đi đến nơi, về đến chốn, việc nhà việc cửa cho siêng
năng ; hỏi th́ nói, gọi th́ thưa, thờ mẹ thờ cha cho phải lễ. Kính lấy đấy ! răn
lấy đấy ! Liệu học ăn, học nói, học gói, học mở; khi anh nó hoặc ra xô xát chi
lời, cũng tươi, cũng đẹp, cũng vui cười, chớ như ai học thói nhà ma, mà hoặc con
cà con kê chi kể lể.
Lúc ở nhà là mẹ là con, về nhà chồng là dâu là con, nhé ! Khôn cho người giái,
dại cho người thương, chớ bắt chước người thế mặc áo qua đầu chi khủng khỉnh.
Nghe chưa con? Nghe chưa con? Ăn có nơi, nằm có chốn, lời ăn nết ở cho ra tuồng;
gọi th́ dạ, bảo th́ vâng, thờ mẹ thờ cha cho phải đạo. Kính vậy thay ! Răn vậy
thay! Chớ cậy khôn, cậy khéo, cậy duyên, cậy tài; khi anh nó hoặc nổi bầng bầng
chi sắc, th́ lạy, th́ van, th́ lễ phép, đừng học chi những tuồng đĩ thoă mà hoặc
dây mơ rễ mái chi lôi thôi.
Đời có kẻ xem chồng như đứa ăn, đứa ở, thậm đến điều mày tớ chi khinh. Chẳng
biết rằng : ngu si cũng thể chồng ta, dẫu rằng khôn khéo cũng ra chồng người;
Chẳng suy chẳng nghĩ, lại ra điều cả vú lấp miệng em, sao chẳng biết xấu chàng
hổ ai chi lư ! Mẹ khuyên con giữ đạo cương thường, khôn hèn cũng chịu, hay dở
cũng đành, chớ hoặc sinh vênh vểnh chi môi; khi anh nó quá giận sinh xằng, mẹ
con ắt phải mắc bèo trôi chi tiếng.
Đời có kẻ giận chồng mà đánh con đánh cái, thậm đến điều mày tao chi quá. Chẳng
biết rằng : khôn ngoan cũng thể đàn bà, tuy rằng vụng dại cũng là đàn ông. Bạ ăn
bạ nói, lại ra điều múa ŕu qua mắt thợ, sao chẳng biết già đ̣n non nhẽ chi cơ ?
Mẹ khuyên con giữ nết thảo hiền, vọt roi cũng chịu, yêu đương cũng nhờ, chớ hoặc
lộ sầm sầm chi mặt, khi anh nó nói dai thêm chuyện, cha con ắt phải mang vớ cọc
chi cười.
(...)
(theo Dương Quảng Hàm, Việt Nam thi văn hợp tuyển, 1960).
Hai đoạn trên là lời mẹ khuyên con gái phải học cách ăn nói, cư xử với chồng.
Chồng có to tiếng, nổi giận vợ cũng phải tươi cười, lễ phép.
Hai đoạn dưới mẹ khuyên con không được khinh thường chồng, hỗn láo với chồng.
Khinh chồng, hỗn láo với chồng ở đây cũng chỉ là to tiếng thôi.
 Thành
ngữ "Xỏ chân lỗ mũi " được dùng trong câu "khôn chẳng qua lẽ, khỏe chẳng qua lời,
chớ bắt chước người đời xỏ chân lỗ mũi chi lăng nhăng ". "Xỏ chân lỗ mũi " ở đây
không có nghĩa là bắt nạt người khác v́ bắt nạt th́ phải nạt nộ, ra oai chứ
không ai lại đi bắt nạt lăng nhăng. Câu văn phải được hiểu là ăn nói lăng nhăng,
hay làm điệu bộ lăng nhăng.
Nếu vậy th́ đâu là liên hệ giữa ăn nói hay làm điệu bộ với "Xỏ chân lỗ mũi " ?
Tranh dân gian có tấm "Xỏ chân lỗ mũi". Theo lời chú của tranh th́ đây là một
quỷ thuật, nghĩa là một tṛ ảo thuật. Tranh vẽ một đứa bé đang uốn ḿnh xoay
chân, đặt hai bàn chân đụng vào lỗ mũi. Hai ngón chân cái không xỏ vào lỗ mũi.
Tṛ chơi của trẻ con này nhằm mục đích biểu diễn thân ḿnh và chân tay mềm dẻo,
uốn vặn khéo léo.
Người lớn không chơi tṛ "Xỏ chân lỗ mũi". Tṛ ảo thuật của người lớn là "Xỏ dùi
lỗ mũi". Người ta lấy hai cái dùi bằng sắt biểu diễn thọc sâu vào lỗ mũi.
"Xỏ chân lỗ mũi" là tṛ ảo thuật của trẻ con để trổ tài chân tay mềm dẻo, khéo
léo. Nghĩa bóng của "Xỏ chân lỗ mũi" là khoe khoang khéo léo. Bà mẹ khuyên cô
con gái "khôn chẳng qua lẽ, khỏe chẳng qua lời, chớ bắt chước người đời xỏ chân
lỗ mũi chi lăng nhăng ". Y Ù bà muốn nói rằng nếu ḿnh có lí, nếu ḿnh đúng th́
tất nhiên chồng sẽ biết, sẽ nghe. C̣n nếu ḿnh sai th́ cứ nhận là sai, đừng bắt
chước người đời trổ tài khoe khoang, ăn nói lăng nhăng để lấp liếm! Tóm lại là
mẹ khuyên con đừng học thói bẻm mép, căi càn. Cũng có thể hiểu ngắn gọn là mẹ
khuyên con đừng học thói khoe khoang.
Qua tấm tranh th́ chúng ta được biết rằng cho đến đầu thế kỉ 20, thành ngữ "Xỏ
chân lỗ mũi" c̣n được hiểu là ḿnh tự xỏ mũi ḿnh chứ không phải ḿnh đi xỏ mũi
người khác. Đúng hơn là ḿnh sờ mũi ḿnh. Sờ là chỉ đụng chạm bên ngoài. Đứa bé
chỉ có thể uốn chân cho chạm mũi thôi. Không ai có thể tự xỏ chân vào mũi ḿnh
được. Tôi cho rằng chữ "xỏ " của tên tranh (được viết bằng bộ thủ và chữ sổ, hay
số) nên đọc nôm là "sờ " cho đúng với tranh vẽ. " Sờ chân lỗ mũi " thay cho "Xỏ
chân lỗ mũi".
Sau này, không biết bắt đầu từ năm nào, thành ngữ "Xỏ chân lỗ mũi" bị hiểu sai
thành ra ḿnh đi xỏ mũi người khác. Ư nghĩa bị chuyển từ khoe khoang thành ra
đi sai khiến, đi bắt nạt người khác.
Tấm tranh giúp tôi thở phào, nhẹ nhơm.
May quá, các bà không ác đến độ như người ta hiểu lầm. Thỉnh thoảng chanh chua,
ăn nói lăng nhăng chút đỉnh, cũng chỉ là để lộ duyên ngầm mà thôi.
Sửa sai một thành kiến là khó, cực ḱ khó. Trong khi chờ đợi các ông, các bà,
các cô và các cậu vui vẻ sánh vai bên nhau, b́nh đẳng, không ai "xỏ chân lỗ mũi
" ai, xin lỗi nói nhầm (thành kiến mà lị), xin sửa lại là không ai bắt nạt ai,
tôi xin đánh bạo đọc tặng các bà, các cô :
Hỡi cô gái Việt Nam tôi kính cẩn
Cúi chào cô người vợ thảo, mẹ hiền
Cô là hiện thân của ḷng yêu nước
Của sự dịu dàng, t́nh âu yếm vô biên.
Nhiều khi sợ quá, quên cả những bài học năm xưa.
Nguyễn Dư
(Lyon, 5/02)
|
