|
| |
Thiên Nhiên, Kiến Trúc, và Con Người Huế
Qua Ca Dao
Ca Dao Huế
(NetCodo) Không
chỉ cảnh quan thiên nhiên xinh đẹp, Huế trước đây c̣n là kinh đô của nhà Nguyễn
hàng trăm năm, nên đă hội tụ văn hoá nhiều miền của đất nước, tạo nên một di sản
văn hoá đồ sộ, trong đó có CA DAO.
 |
|
Đ́nh
làng-nơi cất dấu bao di sản của làng quê |
|
Sách Ô Châu Cận Lục của Dương
Văn An, thế kỷ thứ 16, có đoạn viết về Huế
"Mặt đất non sông tươi đẹp, biển cả sóng nước mênh mông"
C̣n trong dân gian được truyền tụng
"Đường vô xứ Huế quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh hoạ đồ"
Không chỉ cảnh quan thiên nhiên xinh đẹp, Huế trước đây c̣n là kinh đô của nhà
Nguyễn hàng trăm năm, nên đă hội tụ văn hoá nhiều miền của đất nước, tạo nên một
di sản văn hoá đồ sộ, trong đó có CA DAO.
Ca dao Huế có câu
"Hồ Tịnh Tâm nhiều sen Bách Hợp
Đất Hương Cần ngọt quưt thơm cam"
Câu ca dao như thế thường xuất phát từ xúc cảm của con người trước thiên nhiên
và cuộc sống, rồi v́ lời hay ư đẹp nên lan dần trong dân gian, và truyền tụng từ
đời này sang đời khác. Ca dao cũng biến đổi theo thiên nhiên, con người, và
những thăng trầm của thế sự.
"Thương em anh cũng muốn vô
Sợ truông Nhà Hồ, sợ phá Tam Giang"
Rồi th́ qua một cuộc bể dâu, ca dao lại đổi khác
"Phá Tam Giang ngày rày đă cạn
Truông Nhà Hồ nội tán cấm nghiêm"
Đó là những câu ca dao nói về đoạn đường gian khổ, khó khăn, khi từ Bắc vào Huế.
Ngày nay, phá Tam Giang được bồi đắp dần dần và trở thành những mảnh đất màu mỡ
cho con người canh tác.
Ngày xưa, từ Bắc vào Nam đă khó, nhưng từ Nam ra Huế cũng chẳng dễ dàng
"Chiều chiều mây phủ Hải Vân
Chim kêu ghành đá, tủi thân thêm buồn"
Đèo Hải Vân nằm giữa hai tỉnh Thừa Thiên Huế và Quảng Nam, từng được gọi là Đệ
Nhất Hùng Quan. Đường bộ là thế, c̣n đường biển th́ có Hang Dơi
"Đi bộ th́ khiếp Hải Vân
Đi thuyền th́ sợ sóng thần Hang Dơi"
Ca dao Huế c̣n lấy sự trường tồn của cảnh quan để so sánh với tấm ḷng thủy
chung của con người
"Núi Ngự B́nh trước tṛn sau méo
Sông An Cựu nắng đục mưa trong
Dẫu ai ăn ở hai ḷng
Em đây vẫn một dạ thủy chung với chàng"
"Núi Truồi ai đắp nên cao?
Sông Gianh ai bới, ai đào, mà sâu ?"
 |
|
Ngọ Môn |
Ca dao Huế c̣n có ư nghĩa gợi nhớ công lao
của bậc tiền nhân, hay, ta thán về nhân t́nh thế thái. Huế ngày nay được xem là
một bảo tàng lộ thiên với điện ngọc, đền vàng, lăng tẩm. Đó chính là di sản văn
hoá vật chất về di tích cố đô, và là di sản văn hoá của cung đ́nh Việt Nam.
Những tố chất đó là nguồn cảm hứng cho con người. Bởi thế, ca dao xứ Huế không
chỉ ngợi ca về thiên nhiên, nói về nhân t́nh thế thái, mà c̣n t́m thấy được h́nh
ảnh của kiến trúc cố đô Huế trong ca dao.
"Ngọ Môn năm cửa, chín lầu
Cột Cờ ba bậc, Phú Văn Lâu hai tầng"
"Đi mô cũng nhớ quê ḿnh
Nhớ Hương Giang gió mát, nhớ Ngự B́nh trăng thanh"
Chính những điệu ḥ, những câu ca dao nặng t́nh yêu thương quê hương đất nước,
đă thấm đẫm vào con người Huế từ thuở ấu thơ. V́ thế, mỗi lần giỗ, Tết, được trở
về cố thổ để tưởng nhớ Tổ Tiên, thăm lại bà con, bạn bè, bên chén trà, chung
rượu, ôn cố tri tân, bao giờ cũng vẫn là điều mong ước. Một t́nh cảm thiêng
liêng không xoá nhoà được trong ḷng ngươi Huế tha hương.
Huế là một miền đất có một cảnh quan thơ mộng, xinh đẹp, và từ đời sống thiên
nhiên đó, ca dao đă được h́nh thành. Cứ mỗi địa danh, gần như có một câu ca dao.
Ví dụ cụ thể như chúng ta đi từ thượng nguồn sông Hương về hạ nguồn sông Hương,
th́ sẽ thấy có những câu ca dao như là:
"Gió đưa cành trúc la đà
Tiêng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương"
Đến Kim Long th́ có câu:
"Thuyền về Đại Lược
Duyên ngược Kim Long
Đến nơi đây là ngả rẽ của ḷng
Biết nơi mô bến đục, bến trong cho em nhờ?"
Rồi Phú Văn Lâu, rồi Cầu Trường Tiền, rồi Chợ Đông Ba, tất cả đều có một gịng
chảy của ca dao. Và, có nhiều nhà thơ, nhà nho, cũng đă làm cho nền ca dao phong
phú lên. Cụ thể như những câu ḥ mái nh́, những câu ca dao của Ưng B́nh Thúc Giạ
Thị cũng đă làm cho nền văn học dân gian trở nên sinh động, và nó đi vào trong
tâm thức của con người. Cụ thể như câu ḥ mái nh́:
"Chiều chiều, trước Bến Văn Lâu
Ai ngồi, ai câu, ai sầu, ai thảm
Ai thương, ai cảm, ai nhớ, ai trông
Thuyền ai thấp thoáng bên sông
Đưa câu mái đẩy, chạnh ḷng nước non"
 |
|
Phu Văn Lâu,
nơi thường diễn ra các cuộc thả thơ thuở trước |
Ca dao Huế cũng là nơi gửi gắm của ḷng
người ưu tư theo vận nước. Tương truyền vào khoảng đầu năm 1916, Trần Cao Vân
thường đến ngồi câu cá ở Phú Văn Lâu để chờ gặp vua Duy Tân. Bên kia sông, con
thuyền thấp thoáng để chờ đón vua rời khỏi kinh thành, ra đi khởi nghĩa. Không
ngờ, âm mưu bại lộ, vua Duy Tân bị bắt và bị lưu đày. Ngày nay, lời ru cảm thán
về vận nước vẫn c̣n in đậm trong ḷng người dân Huế.
Ca dao c̣n là nơi gửi gắm nỗi ḷng uẩn ức trước những hà khắc của chế độ phong
kiến.
"Vạn Niên là Vạn Niên nào
Thành xây xương lính, hào đào máu dân"
Vạn Niên là một kiến trúc cầu kỳ nằm trong Lăng Tự Đức. Ngày nay, Lăng Tự Đức
trở thành một trong những lăng tẩm đẹp nhất của vua chúa nhà Nguyễn. Lăng như
một bức tranh sơn thủy hữu t́nh, gợi cho du khách một hồn êm thơ mộng.
Ca dao đi vào nông thôn với những lời khuyên cần kiệm
"Được mùa chớ phụ ngô khoai
Đến khi Thân, Dậu lấy ai bạn cùng"
Là một lời cảnh báo trước hiểm hoạ thiên nhiên trong vùng đất thường xảy ra
thiên tai. Là lời nhắc nhở con người: hăy sống thủy chung.
Cách thành phố Huế 7 km, có cầu ngói Thanh Toàn. Cầu được phỏng theo cầu Nhật ở
Hội An. Ở đây, ca dao không chỉ nói đến một địa danh, mà c̣n ghi nhớ đến một tấm
ḷng hào hiệp của con người.
"Ai về cầu ngói Thanh Toàn
Cho em về với một đoàn cho vui"
Qua ca dao, không những làm ta liên tưởng đến lịch sử, thắng tích của Huế, mà
c̣n biết đến những địa danh với những đặc sản riêng của từng vùng.
"Ru em cho thét, cho muồi
Cho mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu
Mua vôi chợ Quán, chợ Cầu
Mua cau Mam Phổ, mua trầu chợ Dinh
Chợ Dinh bán áo con trai
Triệu Sơn bán nón, Mậu Tài bán kim"
 |
|
Bến đ̣ ở
làng Phước Tích |
Tuy ca dao xuất phát trong giới b́nh dân,
nhưng nhiều câu rất nên thơ, và ư nghĩa đậm đà, dễ xúc cảm người nghe, nên được
nhiều người yêu thích và sưu tầm. Cụ Ưng Luận là một trong những con người đó.
Ông sưu tầm ca dao bởi một tấm ḷng, như câu thơ của Thanh Tịnh:
"Ước ǵ để lại mai sau
Một câu, một chữ, đượm màu dân gian"
Như sợ ca dao mai một theo gịng thời gian, cụ Ưng Luận vẫn ngày đêm miệt mài
với công tŕnh t́m kiếm ca dao của ḿnh, để mong đóng góp một phần nhỏ vào kho
tàng văn học dân gian của cố đô.
"Ca dao đă truyền tải được nhiều đền đài, thắng tích, kể cả cuộc sống của vua
chúa, như là ca dao xứ Huế. Đọc ca dao xứ Huế, chúng ta sẽ thấy cả Ngọ Môn, Cột
Cờ, Văn Thánh, Vơ Thánh. Biết được Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân, Đào Duy Từ,
chẳng hạn. Cụ Ưng Luận là một người rất từng trăi ở Huế. Tuổi cao. Cụ vốn là một
người có uy tín ở trong hoàng tộc cũ. Là nhà giáo lâu năm, nhà hoạt động văn hoá.
Có lẽ, nhờ những đặc điểm đó mà cụ đă gom góp lại được cái kho tàng trí tuệ này.
Tŕnh bày một cách, có thể nói là, khá sắc sảo, hóm hỉnh, với cái nh́n của một
người từng trăi. Ca dao xứ Huế do cụ biên tập và b́nh giảng, đă giúp cho người
dân xứ Huế, nh́n lại ḿnh một cách kỹ hơn, soát xét lại kho tàng trí tuệ của Cha
Ông ḿnh, và tiếp nhận nó để đi vào cuộc sống hiện naỵ"
Huế từng là kinh đô của nước Việt trong thời gian dài, nên đă quy tụ nhiều danh
nhân khắp các địa phương. Bởi thế, ca dao có câu xuất phát từ Huế, nhưng cũng có
câu từ nơi khác đến. Theo tạp chí Nam Phong số 10 tháng 4 năm 1918, th́ một nhà
báo miền Bắc, nhân dịp dạo thuyền trên sông Hương vào đêm khuya, đă cao hứng
viết hai câu:
"Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương"
Không ngờ hai câu thơ này đă gây nhiều cuộc bàn căi sôi nổi. V́ chùa Thiên Mụ ở
Huế, c̣n huyện Thọ Xương th́ ở Hà Nội.
Có lẽ, nhà báo này đă nhớ đến câu thơ của cụ Dương Khuê:
"Phất phơ ngọn cỏ trăng tà
Tiếng chuông Trấn Vơ, canh gà Thọ Xương"
Huế cũng có những câu ca dao mang phong cách riêng của ḿnh, không thể lầm lẫn
xuất xứ, như lời ca dao nói về cầu Tràng Tiền:
"Cầu Tràng Tiền 6 vài, 12 nhịp
Anh qua không kịp, tội lắm, em ơi !
Nghĩa tào khang ai mà vội dứt
Đêm nằm tâm tức, lụy nhỏ tuôn rơi
Bấy lâu ni chịu tiếng mang lời
Dẫu có xa nhau đi nữa ...
Dẫu có xa nhau đi nữa ...
Cũng bởi ông trời mà xa."
 |
|
Mẫu h́nh
làng Việt thời xưa |
Ca dao Huế đến nay vẫn c̣n giữ được sức
sống, và c̣n tiếp tục hoà nhập vào cuộc sống mới, như một tổng kết của tiền nhân,
trao truyền lại cho các thế hệ mai sau. Là một di sản văn hoá của dân gian, ca
dao Huế, một kho tàng trí tuệ độc đáo, một gia tài văn hoá cộng đồng, đă trăi
qua nhiều thử thách của năm tháng. Người ta có thể t́m thấy được ca dao từ những
câu hát ru con, những câu ḥ trên sông nước, thường nghe được ở Huế và các vùng
phụ cận. Bao nhiêu tinh hoa của nhiều thế kỷ đă hội tụ về miền sông Hương, núi
Ngự, để tạo nên một vùng đất văn hoá vô cùng đặc sắc. V́ thế, qua ca dao, người
ta có thể thấy được ba yếu tố: Thiên Nhiên, Kiến Trúc, và Con Người Huế, đă hoà
quyện với nhau, nuôi dưỡng nhau, để Huế trở nên một vùng đất của Thơ, bầu trời
của Nhạc, và thế giới của Tâm Hồn.
Tà Áo Xanh
|
