| |
Cách sử
dụng h́nh ảnh trong câu đố
Bài viết
được đăng lúc 4:07:47 PM, 18.12.2008
TRIỀU NGUYÊN
I. Khái quát
Xem xét cách sử dụng h́nh ảnh của một thể loại văn học là yêu cầu cần có
khi tiếp cận thể loại ấy. T́nh h́nh nghiên cứu thể loại câu đố có nhiều
hạn chế so với các thể loại khác của văn học dân gian, trong đó, có vấn
đề h́nh ảnh.
Bài viết này t́m hiểu h́nh ảnh trong hai
mối quan hệ:
- Xét trong quan hệ với vật đố, tức cách biểu thị vật đố ra sao, h́nh
ảnh ở lời đố thường được sử dụng theo lối lạ hoá (gọi là tính lạ hoá của
h́nh ảnh).
- Xét trong quan hệ với người sử dụng, một số h́nh ảnh được lặp đi lặp
lại ở nhiều lời đố khác nhau, đă phần nào cho thấy sự nh́n nhận của dân
gian về vấn đề. H́nh ảnh, như vậy, đă thể hiện hay phản ánh quan niệm (gọi
là tính quan niệm của h́nh ảnh).
Vấn đề được tŕnh bày qua việc khảo sát 2000 câu đố người Việt mà người
viết sưu tập được.
II. Miêu tả cách sử dụng h́nh ảnh trong câu đố
1. Tính lạ hoá của h́nh ảnh
a. Ở mức độ chung, trên tổng thể văn bản lời đố, tính lạ hoá được thể
hiện theo hai hướng: miêu tả một vật đố bằng nhiều dạng vẻ không giống
nhau; và sự miêu tả khác thường một vật đố, tạo nên một thứ ḱ dị.
Đọc các lời đố sau:
-“Tám sào chống cạn,
Hai nạng chống xiên,
Con mắt láo liên;
Cái đầu không có!”;
-“Tám thằng dân vần cục đá tảng,
Hai ông xă xách nạng chạy theo”;
-“Trên chữ nhất, b́nh phong che kín,
Dưới chữ thập, che kín b́nh phong;
Trên chữ phi, pháo nổ đùng đùng,
Dưới chữ tẩu, mưa bay lác đác”;
-“Thiếp đà lỗi đạo chàng ơi,
Sinh ra phận gái nằm côi bụng chồng.
Mùa hè cho chí mùa đông,
May được cái áo th́ chồng mang đi.
Nợ nần kẻ kéo người tŕ,
Thân thiếp thiếp chịu, chẳng can chi đến chàng”.
Hai lời đầu gồm các h́nh ảnh liên quan đến việc chèo chống, và sự
nhộn nhịp của đám người khiêng vật nặng, đều cùng đố về con cua, con ghẹ.
Hai lời tiếp theo có bóng dáng của chữ nghĩa, và chuyện lỗi đạo, việc hi
sinh cho chồng của người vợ, đều cùng đố về cái cối xay. Những thứ khác
biệt nhau được dùng để đố về cùng một vật, khi tập hợp lại, cho thấy
chúng luôn mới lạ.
Tất nhiên, không phải bất ḱ một sự vật, hiện tượng nào khi trở thành
vật đố đều có nhiều lời đố, do vậy mà sự lạ hoá cần được xét từ cấu tạo
của lời đố. Ở đó, không khó t́m thấy những miêu tả khác thường, chúng
tạo nên những h́nh ảnh ḱ dị so với thế giới hiện thực. Thí dụ:
- “Ḿnh dà mặc áo cũng dà,
Tay xách con gà,
đầu đội thúng bông” (chim ó).
-“Cái đầu một tấc,
Cái đuôi một thước;
Đi một bước, nhảy một cái” (cái cuốc).
-“Cây khô mà nở được hoa,
Đậu được một quả, khi già khi non” (cái cân xách).
-“Hang sâu, đá chắn xung quanh,
Có con cá quẫy loanh quanh giữa ḍng” (răng và lưỡi - miệng).
-“Mắt ǵ cách gối hai gang,
Đem ra tŕnh làng, chẳng biết chuyện chi;
Sinh ra cái giống dị ḱ,
Lưng nằm đằng trước, bụng th́ phía sau?” (cẳng và mắt cá chân);
-“Con chi:
Đánh thắng ông vua,
Đánh thua thầy chùa?” (con chấy)
(Đầu vua có tóc như người b́nh thường, nên chấy bám được; đầu thầy
chùa nhẵn bóng, chấy phải “thua”);
Các thí dụ trên cho thấy, h́nh ảnh lạ được tạo nên bằng sự miêu tả, là
sự miêu tả theo các góc nh́n bất thường, hoặc góc nh́n không cố định.
Lời đố của bốn câu đố đầu được sáng tạo theo lối nhân hoá (con chim ó
khoác vóc dáng, hoạt động của con người: “mặc áo”, “tay xách con gà”,
“đầu đội thúng bông”), động vật hoá (cái cuốc khoác h́nh thể, hành động
của một con vật: “đầu”, “đuôi”, “đi”, “nhảy”,... ), thực vật hoá (cái
cân xách khoác dáng dấp của cây cối: “cây”, “nở... hoa”, “đậu... quả”, “già...
non”), tự nhiên hoá (răng và lưỡi khoác h́nh dáng của tự nhiên: “hang
sâu”, “đá”, “cá quẫy... giữa ḍng”). Lời đố của hai câu đố sau được sáng
tạo theo cách tả thực.
Bên cạnh đó, trong câu đố, h́nh ảnh lạ c̣n được t́m thấy bởi những kết
hợp không b́nh thường về mặt ngữ pháp, thường gặp là sự đánh lẫn đối
tượng ở vai chủ thể của một hành động. Thí dụ:
-“Đi th́ nằm, nằm th́ đứng” (bàn chân)
(Đă đi th́ không thể nằm, cũng như đă nằm th́ không thể đứng. Nhưng
ở đây, chủ thể của “đi” và “nằm-2” là người, chủ thể của “nằm1” và
“đứng” là bàn chân (và “nằm1” là có bề mặt tiếp xúc lớn nhất theo phương
song song với mặt đất (“đứng” th́ ngược lại, có bề mặt tiếp xúc bé theo
phương thẳng góc với mặt đất), khác với “nằm2” là ngả thân ḿnh trên một
vật nào đó, thường để nghỉ), nên lại có thể. Điều tạo nên sự không thể
lẫn có thể bất thường này, chính là kiểu câu: X th́ Y, X' th́ Y' - với
chủ thể của X, X' khác với chủ thể của Y, Y', và X trái nghĩa (1) với
X', Y trái nghĩa với Y').
-“Mặc áo xanh, đội nón xanh;
Đi quanh một ṿng,
Mặc áo trắng, đội nón trắng!” (quả
cau khi róc vỏ)
(Chủ thể của “đi quanh một ṿng” là kẻ “mặc áo xanh, đội nón xanh”,
nhưng chủ yếu là người dùng dao để róc vỏ cau; v́ bấy giờ, hành động của
người là chủ động tạo kết quả c̣n sự vận động của kẻ “mặc áo xanh, đội
nón xanh” chỉ là h́nh thức bị động nhận chịu. Chủ thể người (róc cau) bị
ẩn đi, khiến lời đố trở nên ḱ lạ);...
b. Ở mức cụ thể, chi tiết, tính lạ hoá của h́nh ảnh có thể t́m thấy qua
các kiểu dạng dưới đây.
1) Kiểu úm ba la:
Kiểu úm ba la gồm những âm thanh, h́nh ảnh gây nhiễu. Là h́nh thức tung
hoả mù. Những âm thanh, h́nh ảnh này có thể được bố trí ở đầu hay ở cuối
lời đố, và có thể độc chiếm một, hai ḍng. Thí dụ:
- “Thiên bao lao, địa lao lao,
Giếng không đào làm sao có nước,
Cá không ở được, là tại làm sao?” (quả dừa);
-“Chẩm chầm châm bốn dầm bơi cạn,
Bản bàn ba hai bức màn treo;
Trước cửa tiền, quân reo ra rả,
Sau cửa hậu có ngọn cờ treo!” (con ngựa);
- “Miệng ngang miệng dọc,
Lo việc quốc gia;
Hắn náu ta la,
Ta la hắn náu! ” (người rao mơ) (2);...
2) Kiểu phóng đại, lớn lối:
Là cách làm cho sự vật được miêu tả không chỉ được phóng lớn mà c̣n bị
làm cho biến dạng, méo mó đi. Thí dụ:
-“Giữa cầu, hai đầu giếng” (gánh nước)
(người gánh nước: cầu, thùng nước: giếng);
-“Trên trời mang tơi mà xuống,
Âm phủ đội mũ mà lên” (cây đậu nảy mầm)
(cây đậu khi nảy mầm chỉ dài vài phân, lớn bằng mút đũa, vậy mà được
miêu tả như một người khổng lồ);
- “Lên trời xuống đất,
Chớp giật, sấm ran,
Sét đánh có ngần,
So chi chẳng kém” (pháo thăng thiên)
(miêu tả lớn lối sức của cây pháo);...
3) Kiểu tráo h́nh ảnh muốn nói bằng h́nh ảnh cùng trường nghĩa, cùng
h́nh dạng:
+ H́nh ảnh muốn nói được thay bằng h́nh ảnh cùng trường nghĩa (thường là
trường nghĩa rộng); thí dụ:
- “Nhà đen đóng đố đen ś,
Trên th́ sấm động, dưới th́ đèn chong” (nồi cơm đang sôi)
(“đèn”: lửa);
- “Con con hai mái chèo con,
Chèo ra giữa biển, nước non dầm dề;
Oai nghiêm điều khiển một khi,
Cầm sào chỉ trỏ, bốn bề quân reo” (chăn vịt)
(“biển”: sông, lạch, ruộng trũng);
+ H́nh ảnh muốn nói được thay bằng h́nh ảnh cùng dạng (cùng có dáng
vẻ, h́nh vóc giống nhau, hoặc là một h́nh ảnh có được bằng so sánh); thí
dụ:
-“Ḿnh tṛn đựng cháo bột huỳnh tinh,
Gái xoan làm bạn với ḿnh đẹp ra;
Bao giờ tuổi tác về già,
Cây đa bóng mát ngồi mà nghỉ ngơi” (b́nh vôi)
(“bột huỳnh tinh” thay vôi ăn trầu do giống vôi - mịn hay sệt khi
hoà với một ít nước và có màu trắng tinh);
- “Có cây mà chẳng có cành,
Có hai ông cụ dập dềnh hai bên” (cây ngô).
(ḍng bát, có người đọc: “Vài cô tóc xoă dập dềnh đôi bên”)
(“ông cụ”, “cô tóc xoă”: hai h́nh ảnh so sánh với quả ngô, nhấn mạnh mặt
râu ngô).
4) Kiểu dùng h́nh ảnh khác thường, có tác dụng như sự đánh dấu cho h́nh
ảnh thật muốn nói đến:
H́nh ảnh được dùng tuy khác thường nhưng chúng vẫn tồn tại, để có thể
thay thế cho h́nh ảnh thật muốn nói đến. Thí dụ:
-“Cây minh kinh, lá minh kinh,
Có bầy chim sẻ tụng kinh trên chùa” (cây cau);
-“Trên đầu đội mũ lưu quy,
Áo mặc trăm lớp như sư vào chùa;
Có đôi gậy trúc lơ phơ,
Dao găm cầm lấy dắt vô trong ḿnh.
Ngày th́ lơ lửng giang đ́nh,
Có đôi o con gái hữu t́nh nguyệt hoa” (con gà trống);
-“Trên đầu đội mũ giang sơn,
H́nh th́ bận áo bách diệp.
Ngày dạo chơi miền sơn lí,
Đêm mến cảnh chùa vô tu” (sinh hoạt của kẻ ăn mày) (3);
-“C̣ quăm lấy ở dưới đầm,
Đem về nấu nướng ḱ cầm cả đêm;
Nước hết th́ lại đổ thêm,
Nấu đi nấu lại mới mềm c̣ quăm” (củ ấu);...
Không có cây, lá mang tên “minh kinh” hay có dáng “minh kinh”, không
có loại mũ mang tên hay có dáng “lưu quy”, “giang sơn”,...; nhưng lời đố
muốn nói đến một loại cây, loại lá, cái mũ (hay thứ được gọi là mũ) thật.
Không có vật mang tên “c̣ quăm”, nhưng đó là vật “lấy ở dưới đầm”, có
thể “ḱ cầm” (ḱ cọ), “nấu nướng”, nên là vật thật - đó là củ ấu. Các
h́nh ảnh được sử dụng có tác dụng như sự đánh dấu cho h́nh ảnh thật muốn
nói đến.
5) Kiểu tên riêng được dùng theo lối cùng âm:
Nhiều tên riêng (tên người, tên đất) được dùng theo cách cùng âm, cùng
nghĩa cũng có thể xem chúng thuộc lối lạ hoá h́nh ảnh.
Thí dụ:
-“Gia Cát đánh nhau với Đông Ngô,
Đông Ngô thua, Đông Ngô bỏ chạy,
Gia Cát dồn quân đánh lại trận sau” (rang ngô);
-“Khi xưa ở huyện Hoang Toàng,
Ở xă Bạch Bố, ở làng Cẩm Y;
Ngày th́ thủ thỉ nằm ỳ,
Tối th́ rủ rỉ rù ŕ ra ăn” (con rận);...
Các tên người, tên đất ở câu đố “rang ngô”, nhằm mượn các h́nh ảnh “cát”,
“ngô” (theo cách cùng âm). Các tên đất ở câu đố “con rận”, nhằm mượn một
vài yếu tố chỉ ra nơi ở của chúng: “bố”: vải; “y”: áo (theo cách cùng
nghĩa).
6) Kiểu dùng lời Hán Việt:
Dùng lời Hán Việt thay v́ dùng lời thuần Việt để miêu tả vật đố, trong
bối cảnh hầu hết người chơi câu đố chỉ biết bập bơm đôi tiếng Hán Việt,
cũng nhằm thể hiện lối lạ hoá h́nh ảnh.
Thí dụ:
-“Thân trường xích thốn,
Y phục thậm đa;
Sinh vô ngôn ngữ,
Tử động sơn hà”.
(Ḿnh dài một tấc,
Quần áo quá nhiều;
Sống chẳng biết nói,
Chết la vang trời) (cái pháo);
-“Thiên vô sinh,
Địa vô sinh,
Vô dạng vô h́nh;
Đại nhân khai khẩu,
Tiểu nhân kinh”.
(Trời không sinh,
Đất không sinh,
Không dạng, không h́nh;
Người lớn nhắc đến,
Trẻ con kinh sợ) (ông Kẹ, ông Ọ) ( );
2. Tính quan niệm của h́nh ảnh
Có một số h́nh ảnh lặp đi lặp lại trong một số câu đố khác nhau. Chúng
cho thấy việc dùng những h́nh ảnh này đă phản ánh một sự nh́n nhận, một
quan niệm của cộng đồng về đối tượng được đề cập. Dưới đây là một số các
h́nh ảnh này:
a. H́nh ảnh “mẹ - con” của vật không phải người hay động vật
H́nh ảnh “mẹ - con” khi đố về thực vật có thể được mở rộng thành “mẹ,
cha - con”; ở đó, cây là
“mẹ, cha”, quả (có khi là hoa) là “con”. Thí dụ:
-“Cha thấp, mẹ thấp,
Đẻ con trập tai” (cây và quả cà);
-“Mẹ th́ đứng ở ngoài sân,
Sai con tiếp khách, đăi dân trong nhà” (cây và quả cau);
-“Cha mẹ th́ ở diêm vương,
Sinh con lại ở tây phương Phật đài” (cây và hoa sen);
-“Con nuôi giống mẹ,
Con đẻ giống ai” (cây chuối)
(“con nuôi”: chỉ cây chuối con; “con đẻ”: chỉ búp hoặc buồng chuối);
-“Trên dương gian trăm ngàn đoạn khúc,
Xuống dưới đất, mẹ đẻ con ra;
Con th́ quấn quưt mẹ cha,
Mẹ tôi ốm yếu, đẻ tôi ra ù ́” (khoai lang);...
Khi đố về dụng cụ gồm hai loại bộ phận rời, th́ bộ phận lớn là “mẹ”,
bộ phận bé là “con”. Thí dụ:
-“Con đánh mẹ, mẹ la làng,
Làng ra, con lại nằm ngang trên đầu”(cái dùi và cái mơ);
-“Một mẹ sinh được sáu con,
Yêu thương mẹ sẻ nước non vơi đầy” (bộ ấm chén, loại sáu chén);
-“Một mẹ sinh được trăm con,
Con nào con nấy vuông tṛn như nhau.
Bởi con ăn ở qua cầu,
Mẹ tức mẹ đánh cái đầu con văng” (hộp diêm);...
b. H́nh ảnh “ḿnh - đuôi” của vật không phải người hay động vật
Một số vật có gắn dây, th́ vật trở thành “thân ḿnh”, dây trở thành “đuôi”.
Thí dụ:
-“Ḿnh th́ một tấc,
Đuôi dài thước năm,
Khi đi th́ nằm,
Khi ngồi th́ đứng” (kim chỉ).
-“Da đen, mặt rỗ, chân ch́,
Đuôi dài thườn thượt, ḿnh th́ đầy gai” (cái chài, lưới đánh cá);
-“Ḿnh dài một thước đâu sai,
Thơ thẩn tháng ngày, thân lại xoè ba.
Đêm khuya lặng lẽ sương sa,
Ḿnh nằm âm phủ, đuôi mà thượng thiên” (cái mỏ neo);...
c. Dùng thiên can để miêu tả vật có sử dụng lửa
Một số vật có sử dụng lửa, th́ hay dùng thiên can (giáp, ất, bính, đinh,
mậu, kỉ, canh, tân, nhâm, quư), có thể một số hay tất cả, để miêu tả.
Thí dụ:
-“Đầu đội giáp ất,
Miệng ngậm bính đinh,
Cổ đeo canh tân,
Bụng mang nhâm quư,
Thân là mậu kỉ” (cái ống điếu);
-“Da trắng như màu thiếc,
Ruột rối như rau câu;
Bính đinh hoả đánh trên đầu,
Nhâm quư thuỷ thân đằng đít” (điếu thuốc);
-“Vai mang giáp ất,
Đầu đội bính đinh,
Ẩn quân tử chi h́nh,
Tiễn thanh nhân chi khí” (cây hương);...
III. Nhận xét, kết luận
Cách sử dụng h́nh ảnh trong câu đố cho thấy yêu cầu hàng đầu của thể
loại này là sự mới mẻ, lạ thường. Những h́nh ảnh này chủ yếu được tạo
nên bởi lối nhân hoá (hay động vật hoá, thực vật hoá,... ), và cách tả
thực. Do góc nh́n không b́nh thường, có khi dùng h́nh thức đánh tráo các
quan hệ ngữ pháp, nên tạo ra những vật dị ḱ. Những cách miêu tả như vậy
chỉ có và được chấp nhận trong câu đố, tạo cho thể loại này một phong
cách rất riêng.
Tính quan niệm của h́nh ảnh được nhận ra nhờ sự lặp đi lặp lại khi cùng
miêu tả một đối tượng của chúng. Tính chất này có phần mâu thuẫn với yêu
cầu lạ hoá đă nói (chẳng hạn, khi lời đố dùng “ḿnh - đuôi”, th́ vật đố
là loại có kèm sợi dây, dùng thiên can, th́ vật đố có sử dụng lửa,... ).
Nhưng trong số 2000 câu đố mà chỉ nhận ra được có bấy nhiêu, th́ chúng
chỉ đủ để nói lên phần nào quan niệm của dân gian ở phạm vi thể loại mà
không đến độ phương hại một thuộc tính của nó. Vả lại, các h́nh ảnh vừa
nêu ở mức rất chung, vẫn c̣n một khoảng cách khá xa để có thể t́m thấy
vật đố (nên nắm được các h́nh ảnh này cũng chỉ ngang mức “gợi ư”, “hạ
bậc” mà câu đố thường dùng).
T.N
(nguồn: TCSH số 210 - 08
- 2006)
------------------
(1) Trong trường hợp này, là trái nghĩa ngữ cảnh.
(2) Ḍng 1 lời đố có khả năng chỉ miệng người rao và miệng mơ, cũng
có thể nhằm cười cợt người rao.
(3) Người ăn mày thường đội mũ, nón rách, mặc áo chằm vá, ngày đi
khắp nơi kiếm ăn, tối vào đ́nh, chùa để ngủ.
(4) Ông Kẹ, ông Ọ: Nhân vật tưởng tượng, có h́nh dạng gớm ghiếc,
tính khí hung dữ, dùng để doạ trẻ con (có nơi gọi là ông Ba Bị).
|
