Cách Xưng Hô Trong Ca Dao Trữ Tình Ở Miền Tây

Từ xưng hô tiếng Việt không chỉ dùng để “xưng” và “hô” nhằm định vị mối quan hệ giữa các đối tượng khi giao tiếp mà còn là phương tiện biểu đạt tình cảm, góp phần tạo nên nhịp cầu giao cảm giữa đôi bờ tâm hồn. Nhiều nhà nghiên cứu đã nói về sự phong phú của lớp từ xưng hô tiếng Việt. Sự phong phú đó không chỉ cho thấy ở số lượng từ xưng hô mà còn thể hiện bởi cách phô diễn. Trong ca dao, dù là cách nói trực tiếp hay ẩn dụ, ví von… vẫn hiện lên hình ảnh hai nhân vật đang bộc bạch nỗi lòng hoặc dò ý, trao lời. Và trong quá trình tìm hiểu đó, việc dùng các từ để “xưng” và “gọi” nhau góp phần thể hiện bao cung bậc tình cảm của người trong cuộc. Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi tìm hiểu cách xưng hô trong ca dao trữ tình trong quyển “Văn học dân gian Đồng bằng sông Cửu Long”[2], qua đó thử cảm nhận về sắc thái biểu cảm của lớp từ rất đa dạng và phong phú này cùng vẻ riêng trong cách nói năng của người dân Nam bộ.
1. Trong ca dao vùng đất mới, chúng ta cũng bắt gặp các cặp từ xưng hô thường thấy trong ca dao nói chung như:
* Thiếp – chàng: Ai làm bầu bí đứt dây,
Thiếp ở bên này, chàng ở bên kia.
* Thiếp – anh: Anh giơ roi đánh thiếp sao đành
Nhớ khi đói khổ rách lành có nhau.
* Anh – em: Cam sành lột vỏ còn the
Thấy em còn nhỏ, anh ve để dành.
* Anh – nàng: -Anh muốn vãng lai, sợ nàng mang tai tiếng
Giả khách qua đường, sớm viếng tối thăm.
* Ta – bạn: -Bạn về ta chẳng dám cầm
Dang tay đưa bạn, ruột bầm như dưa.
* Ta – mình:Đường đi nho nhỏ
Bờ cỏ xanh xanh
Không duyên, không nợ, không tình
Đồng không mông quạnh, sao mình gặp ta?
* Đó – đây:-Đó có đôi, ngồi ăn một ngựa,
Đây một mình, biết dựa vào ai?

Cùng thể hiện mối quan hệ tình cảm lứa đôi, thế mà có đến 7 cặp từ xưng hô. Rất khó so sánh cung bậc tình cảm giữa những cặp từ xưng hô trên, nhưng chúng ta cũng dễ dàng nhận thấy sự khác nhau về sắc thái biểu cảm cũng như mối quan hệ tiệm tiến hay tiệm thoái của hai nhân vật. Có thể nói, những cặp từ xưng hô này đã thể hiện đầy đủ những bước “thăng- trầm”, “li – hợp”… của tình yêu đôi lứa. Theo chúng tôi, cặp “đó – đây” thể hiện tình cảm giữa hai người còn một khoảng cách nhất định. Nó chỉ mới dừng ở mức đánh tiếng, thăm dò và phần nào đó còn là tình yêu đơn phương. “Đây” thường là người mở lời dò hỏi hay than thân trách phận, tiếc nuối duyên nợ không thành:
“Đó đủ đôi, ăn rồi lại ngủ,
Đây một mình thức đủ năm canh”

Với cặp từ “ta- bạn”, tình cảm vẫn còn xa dẫu giữa hai người đã có sự giao cảm. Mối quan hệ tình cảm ở đây cũng có khi thuộc về quá khứ và để lại cho một trong hai người nỗi đau thật khó nguôi ngoai:
“Tai nghe bạn cũ có đôi,
Trong lòng bối rối như vôi mới hầm”

Cặp “thiếp- chàng” dù có sắc thái biểu cảm dương tính nhưng có phần khuôn sáo, xa lạ với tình cảm chân chất, mộc mạc, sôi nổi và tự nhiên của người dân lao động. Cặp “anh- em” thể hiện sắc thái tình cảm tự nhiên, gần gũi và phổ biến nhất. Hàng rào ngăn cách đã được khai thông; sự e ấp của cái thuở “Tình trong như đã… mặt ngoài còn e” qua đi để sang một bước ngoặt mới về tình cảm:
“Anh thương em bất luận xa gần,
Cầu không tay vịn anh cũng lần đi qua”

Cuộc “cách mạng” về lối xưng hô này thực ra không phải dễ dàng. Nếu không chuẩn bị đầy đủ, chưa chín muồi mà vội vàng “quá độ” thì không khéo sẽ “xôi hỏng bỏng không”. Cặp xưng hô “ta (em)- mình” đã vươn tới sự gần gũi, thân quen, nồng thắm và khoảng cách giữa hai người dường như không còn nữa. Từ “anh” (hoặc “em”) đến “mình” là một bước tiến dài về tình cảm, một sự thay đổi về chất trong mối quan hệ. Chính vì thế mà chúng ta thấy vì sao để gọi được tiếng “mình” thiết tha ấy, cô gái đã trải qua bao nỗi đắn đo, lo lắng:
Bấy lâu em còn nghi ngại,
Bữa nay kêu đại bằng mình
Phụ mẫu hay đặng, không lẽ giết mình với em?

Từ cách xưng hô “ta- mình” dẫn đến lối xưng hô mà khoảng cách giữa hai người đã được xoá nhoà, không còn giới hạn. Đó là cách nói gộp kiểu như “Đôi ta…” hay “Chúng mình…”:
“Đôi ta như cá ở đìa,
Ngày ăn tản lạc tối dìa ngủ chung”

Cái dấu nối ngắn ngủi trên văn tự đã biến mất nhường chỗ cho sự hòa hợp, hoà nhập, hoà đồng, hoà âm, hoà điệu, hoà thân… của lứa đôi. Những cặp từ xưng hô đã xét xuất hiện trong ca dao cả nước. Bên cạnh đó là lớp từ xưng hô và cách xưng hô mang đậm sắc thái vùng, tuy không nhiều nhưng cũng góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú và mang đậm màu sắc địa phương mà ca dao Đồng bằng sông Cửu Long là một minh chứng.
2. Nét riêng về cách xưng hô trong ca dao trữ tình Đồng bằng sông Cửu Long
Nét riêng này thể hiện trước hết ở các cặp từ xưng hô. Những cách xưng hô đó đã góp phần tạo nên vẻ riêng của ca dao vùng cực Nam Tổ quốc. Qua khảo sát, chúng tôi thấy những cặp từ xưng hô sau:
* Qua – bậu:- Bậu nói với qua, bậu không bẻ lựu hái đào
Chớ đào đâu bậu bọc, lựu nào bậu cầm tay?
* Anh (em) – bậu: – Áo vắt vai đi đâu hăm hở
Em có chồng rồi mắc cỡ lêu lêu!
– Áo vắt vai anh đi thăm ruộng,
Anh có vợ rồi, chẳng chuộng bậu đâu.
* Qua -em: – Qua về bán ruộng cây đa
Bán cả đất nhà cưới chẳng đặng em.
* Tui – bậu:- Lại đây tui biểu chút xíu, bớ nàng
Tui biểu lời hơn sự thiệt
Chớ không phải biểu nàng từ biệt ngỡi nhơn
Ngỡi nhơn là ngỡi nhơn đồng,
Tui không biểu bậu bỏ chồng bậu đâu.
* Tui – bạn: – Thằn lằn chắc lưỡi mái rui,
Từ tui xa bạn, lòng chẳng vui chút nào.
* Tui -anh:- Nhợ xa cần, nhợ lại nằm khoanh
Chim kêu rủ rỉ, nhớ anh tui khóc muồi.
* Tui – mình: – Đường đi chưn trợt bờ sình
Trợt ba bốn cái chẳng thấy mình đỡ tui.

Cặp từ xưng hô “qua – bậu” mang đậm sắc thái địa phương. Tuy nhiên, qua khảo sát chúng tôi thấy cặp từ này thể hiện mối quan hệ và tình cảm khá phức tạp. Nếu là vợ chồng thì mối quan hệ ở đây đang có vấn đề:
“Bậu nói với qua, bậu không lang chạ,
Bắt đặng bậu rồi, đành dạ bậu chưa?”
Nếu là tình yêu đôi lứa, mối quan hệ đó vẫn còn xa cách hoặc đang gặp những trắc trở và chủ thể trữ tình thể hiện nỗi nuối tiếc, buồn thương vì duyên nợ không thành:
“Trách mẹ với cha chứ qua không trách bậu,
Cha mẹ ham giàu gả bậu đi xa.”

Bên cạnh đó là hai biến thể “anh (em) – bậu” và “qua – em (anh)”. Những bài ca dao sử dụng hai biến thể xưng hô này thường là những bài ca dao tỏ tình nhưng thiếu tự tin:
“Bậu có chồng chưa, bậu thưa cho thiệt,
Kẻo anh lầm tội nghiệp cho anh”
Hay đau khổ, trách hờn người yêu:
“Trách lòng bậu cứ đẩy đưa,
Gạt anh dãi nắng, dầm mưa nhọc nhằn”
Hoặc thể hiện nỗi da diết, nhớ mong:
“Bướm xa hoa, bướm dật, bướm dờ,
Anh đây xa bậu, đêm chờ ngày trông”

Cách xưng hô “qua- bậu” nay rất ít gặp trong giao tiếp, nhất là từ “bậu”. Riêng từ “qua” thỉnh thoảng còn được dùng trong quan hệ không bằng vai. Trong những cặp từ xưng hô còn lại, chúng ta thấy có một nét chung là ngôi thứ nhất dù là nam hay nữ, đều xưng hô là “tôi” hoặc “tui” (biến thể phát âm Nam bộ). Đại từ này dùng trong giao tiếp mang tính nghi thức thì có sắc thái biểu cảm trung tính, nhưng nếu dùng trong giao tiếp không nghi thức thì có thể mang sắc thái biểu cảm âm tính. Thực tế cho thấy khi nói năng hàng ngày, dùng đại từ này thường tạo ra sự xa cách và để biểu lộ thái độ không đồng tình, phản đối hay tạo ra một khoảng cách an toàn nếu ta không muốn tình cảm tiến xa. Với hai người vốn đã thân quen, có quan hệ gần gũi, đại từ này ít khi dùng và nếu có là dấu hiệu báo cho biết sự thay đổi tình cảm, thái độ. (Cũng cần phải nói thêm, sắc thái biểu cảm của đại từ “tui” không hoàn toàn âm tính mà có khi chỉ là phương tiện để thể hiện sự giận dỗi, trách hờn của hai người đang yêu. Lúc này, ngữ điệu đóng một vai trò quan trọng). Trong ca dao nói chung, đại từ “tôi”, vốn mang tính chỉ định cá thể cao, ít xuất hiện. Thế nhưng, trong ca dao Đồng bằng sông Cửu Long lại có nhiều mô hình xưng hô mà ngôi thứ nhất lại mạnh dạn dùng “tui” (hoặc “tôi”). Ở đây, dường như có sự mâu thuẫn trong cách thể hiện tình cảm. Họ bộc lộ công khai, rõ ràng cái tôi của mình khi bày tỏ tình yêu nhưng lại có phần “thủ thế” không tự tin, ngại ngần chưa dám xưng thân mật với người mình thương. Ngay cả tiếng “yêu” trước đây thật xa lạ đối với các chàng trai, cô gái vùng sông nước (Trong khẩu ngữ Nam bộ, từ “thương” đồng nghĩa với từ “yêu”). Họ dùng từ “thương” khi thổ lộ nỗi lòng:
“Tàu chìm còn nổi giàn mui,
Anh liệu thương đặng mình tui, tui chờ.”

Đây có thể là thói quen ăn nói, tuy nhiên, lối xưng hô trên phần nào tạo một khoảng cách vô hình. Nhưng phải chăng là khoảng cách cần thiết và là dấu hiệu mở để nhờ đối tượng khai thông? Con đường đó thật ra còn cam go bởi phải qua hai lần thay đổi cách xưng hô. Thứ nhất, ngôi thứ hai từ “anh” (hoặc “em”) chuyển sang “mình”:
“Rồng giao đầu, phụng giao đuôi,
Nay tui hỏi thiệt, mình có thương tui không mình?”

Thứ hai, ngôi thứ nhất thay đổi từ “tui” (hoặc “tôi”) có phần xa cách để chuyển sang “anh” (hoặc “em”) như đã nói ở trên. Sự thay đổi cách xưng hô có khi sẽ diễn ra chóng vánh, chỉ đôi lần gặp gỡ, nhưng cũng có khi mãi mãi dừng lại ở bước khởi đầu. Ngoài ra còn có một số cách xưng hô đậm chất khẩu ngữ với sắc thái biểu cảm âm tính như:
– Một bàn tay năm ngón
Có ngón ngắn, ngón dài.
Người ta kẻ kém người tài,
Anh xem cho kĩ, gái này kém ai?
– Con cua kình càng bò ngang đám bí
Nói với chị mày: giờ tí tao qua.
Những cách xưng hô trên không nhiều, không tiêu biểu, nó chỉ cho thấy sự phong phú của cách xưng hô trong ca dao và giá trị nghệ thuật không cao.

Bên cạnh những cách xưng hô được nói ở trên, chúng ta còn bắt gặp cách xưng hô mà ngôi thứ nhất hoặc ngôi thứ hai được ẩn đi, phản ánh khuynh hướng gia tộc hoá rất mạnh trong ca dao Đồng bằng sông Cửu Long. Đấy là khuynh hướng dùng tên riêng hay từ chỉ quan hệ họ hàng kèm với ngôi thứ trong gia đình. Ví dụ như:
– Vái Trời cưới được cô Năm
Làm chay bảy ngọ, mười lăm ông thầy.
– Chim quyên đậu lái ghe bầu,
Miệng kêu bớ Bảy xuống lầu trao thư.
– Con quạ nó đậu nhành gáo,
Nó kêu nam đáo, nữ phòng.
Biểu với cô Hai đừng lấy hai chồng
Dao phay kia hai lưỡi nó hòng phanh thây.

Cách xưng hô này thường được dùng phổ biến trong quan hệ hàng xóm láng giềng để thể hiện sự thân mật, gần gũi như người trong gia đình, dòng họ. Còn trong tình yêu đôi lứa, cách xưng hô này cho thấy mối quan hệ giữa hai đối tượng vẫn còn rất “sơ” dù người nói đã có tình, có ý. Nó chỉ mới ở mức thăm dò, đánh tín hiệu, còn “đối tác” có bắt tín hiệu hay chịu giải mã không thì đành chịu và chỉ còn biết…”Vái trời…”.

3. Tóm lại, cách xưng hô trong ca dao trữ tình Đồng bằng sông Cửu Long hết sức phong phú, đa dạng. Ngoài việc sử dụng những cặp từ xưng hô thường thấy trong ca dao nói chung, chúng ta còn thấy những nét riêng mang đậm tính địa phương và phản ánh lời ăn, tiếng nói, nếp nghĩ của cư dân vùng cực Nam của Tổ quốc. Nổi bật nhất là cặp từ xưng hô “qua- bậu” và những biến thể của cặp xưng hô này. Bên cạnh đó là việc sử dụng rất nhiều đại từ “tui” (hoặc “tôi”) ở ngôi thứ nhất. Ngoài ra, chúng ta còn thấy cả cách gọi: “Cô Hai, cô Bảy, cô Ba...” ở ngôi thứ hai vốn là đặc trưng phổ biến của cách xưng hô hàng ngày trong giao tiếp khẩu ngữ ở Nam bộ. Ở mỗi cách xưng hô thể hiện mối quan hệ tình cảm khác nhau; phản ánh những chặng đường khác nhau từ lúc sơ giao đến khi thành vợ, thành chồng hay những lúc éo le, trắc trở trong tình yêu. Cùng một cặp từ xưng hô, nhưng ở mỗi bài ca dao nó có thể phản ánh mối quan hệ và sắc thái biểu cảm khác nhau. Chỉ với ca dao ở một vùng của Tổ quốc, chúng ta đã thấy sự đa dạng, phong phú về lớp từ xưng hô, cách xưng hô của người Việt.

[2] Văn học dân gian Đồng bằng sông Cửu Long”, NXB Giáo dục 1997
TS. Nguyễn Văn Nở