Không phải bây giờ, các nhà nghiên cứu mới băn khoăn chuyện “danh” và “thực” trong công cuộc bảo tồn di sản. Năm 1993, lần đầu tiên cả đất nước Việt Nam vinh dự có tên trong danh sách những Di sản văn hoá Thế giới với di sản cố đô Huế. Hơn ai hết, lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên – Huế là những người hiểu rõ nhất về giá trị của cố đô Huế, với hệ thống cung điện, đền đài, lăng tẩm... còn lại khá nguyên vẹn, như một pho sử sống về triều đại quân chủ cuối cùng tại Việt Nam. Nhưng đùng một cái, đầu năm 2005, người dân cả nước mới biết bên bờ sông Hương, trên đồi Vọng Cảnh, cũng chính những người nắm quyền quản lý cao nhất ở Thừa Thiên – Huế ký quyết định xây một khách sạn lớn. Những ai từng đến Huế đều biết, đồi Vọng Cảnh là một địa điểm nổi tiếng thơ mộng, từ đây có thể ngắm nhìn toàn cảnh thượng nguồn sông Hương, thành phố Huế. Vọng Cảnh có một giá trị khá đặc biệt đối với cảnh quan sông Hương và quần thể di tích các lăng tẩm xung quanh.

Nếu ngày ấy, không có báo chí ra sức “đấu” về khách sạn trên đồi Vọng Cảnh thì có lẽ giờ, một công trường xây dựng khách sạn với bê tông cốt thép những máy khoan máy xúc ầm ầm hoạt động sẽ phá tan cảnh quan của khu vực được xem là thơ mộng nhất của cố đô Huế này.

Được UNESCO công nhận là Di sản Văn hoá thế giới, điều ấy tất nhiên, là vô cùng quan trọng. Nó chứng tỏ được nhiều điều, khi đó, di sản của người Việt, không chỉ còn giới hạn trong đất nước hình chữ S này nữa, mà nó đã là di sản của nhân loại, di sản mang tính toàn cầu. Nhưng dẫu sao, tấm bằng “Di sản” của UNESCO vẫn chỉ là cái danh. Cũng như chức danh “Giáo sư”, chưa hẳn đã nói lên trình độ của người được mang cái “danh” ấy. Cái “danh” là di sản của nhân loại, liệu có quan trọng bằng cái “thực” – hay việc di sản ấy được bảo tồn như thế nào.

Sau vụ “đình đám” về đồi Vọng Cảnh, ít ai biết rằng, một di sản văn hoá khác của Việt Nam, được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại đang bị phá hoại một cách không thương tiếc. Hơn nữa, lại bị phá hoại một cách “có tổ chức” hẳn hoi. Nạn nhân lần này là cồng chiêng Tây Nguyên.

Có một điều rất đáng lưu ý, là UNESCO công nhận “không gian văn hoá cồng chiêng”, chứ không công nhận cồng chiêng ở khía cạnh một nhạc khí, hay một nghệ thuật biểu diễn. Hiểu đơn giản, UNESCO công nhận cồng chiêng trong không gian sống của nó, trong một tổng thể những sinh hoạt văn hoá – xã hội – tín ngưỡng – tâm linh của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên mà những chiếc cồng chiêng chỉ là một bộ phận cấu thành. Muốn hiểu rõ thêm điều này, nhất thiết phải hiểu trong đời sống của đồng bào Tây Nguyên, cồng chiêng có vai trò như thế nào?

Theo quan niệm của các già làng M’nông ở tỉnh Đắk Nông thì: “Cồng chiêng có thể giúp cho con người thông tin trực tiếp với thần linh, với các Yàng (trời), là chiếc cầu nối giữa các thành viên trong cộng đồng. Cồng chiêng không được sử dụng một cách bừa bãi, chỉ được sử dụng trong các nghi lễ, lễ hội của các gia đình và buôn làng ”. Cồng chiêng luôn gắn với đời sống tâm linh của các dân tộc Tây Nguyên, và như vậy, “tính thiêng” được hình thành và phát triển thành một không gian văn hoá cồng chiêng - không gian văn hoá có các yếu tố tâm linh chi phối. Nhìn lại lịch sử âm nhạc, cồng chiêng là một phương tiện để biểu đạt đời sống tinh thần của rất nhiều dân tộc trên thế giới. Nhưng không phải ở bất kỳ tộc người nào, “tính thiêng” của cồng chiêng cũng đều chi phối không gian văn hoá của họ. Nói cách khác, với các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, một khi cồng chiêng thoát khỏi không gian văn hoá có yếu tố tâm linh chi phối thì nó không còn là nó nữa.

Nhưng giờ đến du lịch Tây Nguyên, cứ có tiền, là du khách được xem đánh cồng chiêng – phương tiện giao tiếp với thần linh, với trời khi xưa. Người ta tổ chức hẳn những đội cồng chiêng chuyên đi “đánh thuê” phục vụ khách du lịch. Nhà văn Nguyên Ngọc, người từng nhiều năm gắn bó với đồng bào Tây Nguyên cực lực phản đối chuyện “festival hoá” cồng chiêng, hay nói cách khác, là “sân khấu hoá”, tầm thường hoá cồng chiêng. Cũng theo ông, rất nhiều già làng Tây Nguyên phản đối việc đem “phương tiện để giao tiếp với Yàng” của đồng bào Tây Nguyên đem ra đánh bính boong trên sân khấu. Chắc rằng, chủ nhân của không gian văn hoá cồng chiêng, sẽ còn thất vọng hơn, khi biết rằng, sau “thành công của Festival văn hoá cồng chiêng Tây Nguyên”, các nhà chức trách còn dự định tổ chức một Festival cồng chiêng quốc tế tại Tây Nguyên!

Trên đây, là cách hành xử với những di sản văn hoá của Việt Nam đã được UNESCO công nhận, còn với những di sản đang trong lộ trình trở thành di sản văn hoá thế giới thì sao? Chúng tôi gặp nghệ nhân Nguyễn Văn Mùi – Chủ nhiệm Câu lạc bộ Ca trù Thái Hà khi Việt Nam đang lập hồ sơ đề nghị công nhận ca trù là di sản. Câu lạc bộ Ca trù Thái Hà, là câu lạc bộ do ông Nguyễn Văn Mùi lập lên. Các thành viên đều là con cháu ông Mùi. Quan trọng hơn, họ đều là hậu duệ của dòng họ Nguyễn, một dòng họ khi xưa từng có nhiều ca nương, kép đàn phục vụ cung đình nhà Nguyễn. Khi được hỏi về suy nghĩ khi ca trù sắp bước lên một “nấc thang mới”, ông Mùi cho biết: “Được công nhận thì tốt quá còn gì. Nhưng giá như được quan tâm để ca trù thoát cảnh “xuân thu nhị kỳ”, cứ có dịp nào đó mới gọi chúng tôi hát vài buổi, bồi dưỡng ít tiền thì hay biết mấy”. Đó chẳng qua cũng là một cách nói khác về chuyện “danh” và “thực” trong công tác bảo tồn của người nghệ nhân già – người từng trải nhiều cay đắng với ca trù.

Người ta vẫn bàn về chuyện “cứu” ca trù, nhưng bàn nhiều mà làm ít. Gia đình nghệ nhân Nguyễn Văn Mùi vẫn chưa nguôi ngoai khi nhớ lại lớp dạy hát ca trù mà gia đình ông tham gia cách đây vài năm. Đáng buồn là lớp dạy đó, do Quỹ Ford – quỹ của hãng xe ô tô lớn thứ ba thế giới tổ chức – tài trợ chứ không phải do ngân sách chi ra của ngành văn hoá!

Những ngày này, dư luận nói nhiều đến Hoàng thành Thăng Long đang trên đường trở thành di sản văn hoá thế giới, khi bộ hồ sơ công phu về Hoàng thành Thăng Long đã được hoàn thành và được đệ trình lên UNESCO. Tuy chủ yếu là phế tích, những giá trị mang tính toàn cầu của Hoàng thành Thăng Long là không thể phủ nhận. Đó là sự kết hợp hài hoà các phong cách kiến trúc châu Á, kỹ thuật xây dựng, quy hoạch đô thị, nghệ thuật tạo hình,... mang giá trị lịch sử về một trung tâm kinh tế, chính trị, văn hoá của cả nước trong gần 1.000 năm. Một điều đặc biệt nữa, trên một phạm vi khai quật không lớn tại 18 Hoàng Diệu, nhưng chúng ta thấy nhiều tầng văn hoá nối tiếp nhau từ thời An Nam đô hộ phủ - Đại La thế kỷ VII-IX; rồi thời Lý, Trần, Lê sơ đến Mạc, Lê trung hưng thế kỷ XI-XVIII đến thời Nguyễn thế kỷ XIX, mang bề dày lịch sử - văn hoá từ thời Thăng Long và gần 1.000 năm thời Thăng Long - Hà Nội. Đây là điều cực hiếm ở các kinh đô trên thế giới. Với những lý do này, những nhà nghiên cứu cũng như nhân dân thủ đô rất tự tin về khả năng Hoàng thành Thăng Long trở thành Di sản văn hoá thế giới.

Nếu Hoàng thành Thăng Long rồi tiếp đó, quan họ, ca trù, rối nước... được công nhận là di sản văn hoá vật thể và phi vật thể của thế giới thì Việt Nam đang dần trở thành một “cường quốc” về di sản văn hoá thế giới. Nhưng trước khi tự hào, với cách bảo tồn kiểu như xây đồi Vọng Cảnh hay sân khấu hoá cồng chiêng, chúng ta có là người thừa kế xứng đáng những di sản mà cha ông để lại?

Kinh Bắc