| |
Thể thơ Lục Bát
Wednesday, June 15, 2011
Viên Linh
Nhân ngày giỗ nhà thơ Tản Đà, người có bài lục bát danh truyền Thề Non
Nước, chúng tôi chọn đăng dưới đây bài viết về thể thơ đặc biệt Việt Nam
này. Nếu Trung Hoa có thể thơ Đường Luật (tám câu, 56 chữ), Nhật Bản có
thể thơ Haiku, (ba ḍng, 17 chữ, th́ Việt Nam có thể Lục Bát (hai câu 14
chữ, dài bao nhiêu câu cũng được).
I. Lục Bát có phải là một thể thơ hoàn toàn Việt Nam không?
Câu hỏi này đă được nhiều nhà biên khảo văn học t́m cách trả lời. Bùi Kỷ
trong Quốc Văn Cụ Thể viết: “Theo cách gieo vần mà xét các lối văn vần,
có thể phân biệt được ngay lối nào là của ta, lối nào là của Trung Quốc
mà ta bắt chước.
Nhà thơ Tản Đà, từ trần ngày 7 tháng 6, 1939.
Lối gieo vần của Trung Quốc bao giờ cũng để ở chữ cuối cùng câu. Lối
riêng của ta gieo vần khác hẳn lối Trung Quốc, câu trên vần ở chữ cuối
cùng, c̣n câu dưới th́ vần không ở chữ cuối cùng.” Câu trên ở đây là câu
lục. C̣n câu dưới là câu bát.
Dương Quảng Hàm trong Việt Văn Giáo Khoa Thư cũng tán đồng ư kiến này.
(1)
Theo Phạm Đ́nh Toái, tác giả Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca do Hoàng Xuân Hăn
dẫn th́ chính người Tàu đă ngạc nhiên khi đọc Nhật Tŕnh Bắc Sứ của
Nguyễn Huy Oánh (1722-1789) viết bằng Hán văn và bằng thể Lục Bát. Vậy
Lục Bát không phải thể thơ Tàu, mà là đặc sản Việt Nam.
II. Thể Lục Bát xuất hiện từ bao giờ?
Câu hỏi này cũng chưa thể xác định. Bùi Kỷ viết: “Phát nguyên bởi ca
dao, phương ngôn, ngạn ngữ đời cổ”... Nhưng những câu lục bát có thời
điểm sáng tác được ghi nhận xuất hiện sớm nhất, là bài hát Chúc Làng của
Lê Đức Mao (1462-1529). (Theo Thi Văn Việt Nam của Hoàng Xuân Hăn,
1951). Hoàng Xuân Hăn viết: “Bài thơ này Lê Đức Mao làm khi c̣n ở Đông
Ngạc, nghĩa là trước năm 1504” (2)
Dưới đây là một đoạn của bài thơ đó:
Hoan thanh ba tiếng hô tung,
Hương nghi ngút khói, rượu nồng nàn hoa.
Đ́nh tấu nhạc, miếu dâng ca,
Vẻ thanh múa phượng, khúc ḥa bay loan.
Ngày xuân, xuân tịch thừa hoan,
Thọ trăm chén thuốc, phúc ngàn câu ca.
Phùng Khắc Khoan (1528-1613) có một tác phẩm toàn lục bát vài trăm câu
là Đào Nguyên Hành, có đoạn như sau:
Bông lau, lông vịt* lấy bông,
Làm chăn làm đệm mùa đông ngự hàn
Trâu ḅ, gà lợn, dê ngan
Đầy lũ đầy đàn rong thả khắp nơi...
Lục bát lên đến độ cao nhất về nghệ thuật và số lượng là với truyện Kiều
của Nguyễn Du (3).
III. Một thể thơ có nhịp chẵn
Lục Bát như lối gọi tên là một thể thơ mà câu trên sáu chữ, câu dưới tám
chữ, gồm mười bốn chữ. Cũng có thể nói câu lục và câu bát, nếu nghĩ mỗi
ḍng là một câu. Mười bốn chữ này được xếp đặt thành hai ḍng. Khác với
thể ngũ ngôn, thất ngôn, hai câu mới ráp thành một vần, mỗi câu thơ lục
bát phải tự ổn định trong vần riêng của nó, ở chữ thứ sáu và chữ thứ
mười hai. Lục Bát dễ làm, ai cũng làm được, v́ ngay từ thời thơ ấu đă
được nghe nó, qua h́nh thức những bài ca dao. Đó là một thể thơ mà vần
điệu rất đỗi quen thuộc. Thơ Lục Bát không hay do ở âm điệu. Âm điệu lục
bát đều quá. Cái hay của lục bát ở những chỗ khác. Cái hay của lục bát
là ở ngôn ngữ lục bát. Ngôn ngữ lục bát là ngôn ngữ h́nh tượng. Nhịp lục
bát là nhịp h́nh tượng. Đọc một câu lục bát lên, người đọc phải thấy
h́nh ảnh chuyển động rung rinh:
Ải xa quằn quại bóng cờ,
Phất phơ buồn tự ngàn xưa thổi về.
(Huy Cận)
Xập xè én liệng lầu không
(Nguyễn Du)
Thơ Lục Bát là những câu thơ chẵn. Từ sáu đến tám. Nhịp chẵn, thơ thường
đều, gây buồn. Nhịp lẻ, thơ vui hơn. Nhịp chẵn gieo xuống những âm trầm
đều đặn. Nhịp lẻ đưa lên những thanh cao, nhẹ nhàng. Hồ Dzếnh:
Trời không nắng/ Cũng không mưa
Chỉ hiu hiu rét cho vừa nhớ nhung.
Phải đọc luôn 3 chữ “trời không nắng,” và 3 chữ “cũng không mưa.” Không
ai đọc “Trời không / nắng cũng / không mưa,” v́ như thế là vô nghĩa. Vậy
tác giả đă đổi nhịp câu lục này, không cho người ta đọc khác. Trường hợp
tương tự đă xảy ra khi Nguyễn Du viết:
Ôi Kim lang! Hỡi Kim lang!
Thôi thôi thiếp đă phụ chàng từ đây.
Người ta phải đọc luôn “Ôi Kim lang!” 3 tiếng, mà không thể đọc khác
được.
Nhịp lục bát là nhịp vơng, đă lên th́ phải xuống, không bỏ ngang được.
Thơ lục bát sẽ trôi đi mất h́nh dạng, mất hiệu lực nếu chỉ là những ḍng
thơ không h́nh ảnh, những nhịp hai đều đặn, những câu mười bốn chữ không
xong một ư nào.
Ngôn ngữ h́nh tượng đ̣i hỏi trước hết sự quan sát. Trước hết h́nh tượng.
Đời sống là cảnh tượng trước mắt, tâm hồn là cảnh tượng bên trong. Mô tả
cảnh tượng trong những câu thơ chẵn là chụp cảnh tượng rộng lớn qua một
ống kính cố định, không khuếch đại được. Những nhịp hai của sáu chữ
trên, những nhịp hai của tám chữ dưới, đọc lên, thành bảy nhịp hai hết
sức rời ră. Trong cái nhịp âm thanh cố định ấy, h́nh ảnh trở thành một
yếu tố không thể không có được. H́nh ảnh là chính, trong thơ Lục Bát. Âm
điệu chỉ là đẩy h́nh ảnh chuyển động, như hơi gió để đẩy những mặt của
chiếc đèn kéo quân.
Ngôn ngữ tượng h́nh là thứ ngôn ngữ bắt buộc phải có đời sống nơi thực
tế. “Cổ cao, áo kín, đi về ḿnh tôi.” Một câu lục của Cung Trầm Tưởng.
Một h́nh ảnh có đường nét, có bóng tối và ánh sáng, có khung cảnh trong
đó nhân vật lui tới.
Thơ Lục Bát tiền chiến của ta thường được coi như có hai trường. Trường
Huy Cận. Trường Nguyễn Bính. Những người làm thơ Lục Bát ở đây hoặc được
nh́n từ cổng trên, hoặc được ngó từ cổng dưới. Nhưng, dùng một câu của
Jean Cocteau, “trong văn chương không có trường này trường nọ, mà chỉ có
bệnh viện,” th́ chúng ta có rất nhiều bệnh viện.
Như đă nói ở trên, thể lục bát là thể thơ có nhịp chẵn. Thông thường khi
làm một bài lục bát, người thi sĩ sẽ cứ xuôi theo nhịp chẵn đó mà làm,
và bài thơ sẽ đều đều như sau: “Trăm năm/ trong cơi/ người ta - Chữ tài/
chữ mệnh/ khéo là/ ghét nhau.” (Nguyễn Du) “Thôn Đoài/ ngồi nhớ/ thôn
Đông - Một người/ chín nhớ/ mười mong/ một người.” (Nguyễn Bính) “Ta
không/ muốn nắn/ cung đàn - Đêm xưa/ dạo dưới/ trăng vàng/ đợi Em.” (Hồ
Dzếnh) Với nhịp chẵn, đều đều như nhịp vơng lên rồi xuống, kéo qua rồi
lại kéo lại, thơ lục bát thường buồn. Tâm lư căn bản của lục bát là tâm
lư buồn. Nó không bao giờ mạnh như thơ có câu lẻ và nhịp lẻ: “Thư t́nh
không lạc/ trong tay mỏi - Đă nản thêu thùa/ kim chỉ ôi.”( Xuân Diệu)
“Hồn tôi/ như đỉnh hương - Bốc lên/ ḿnh thánh giá” (Bích Khê).
Để tránh sự đều đặn trầm trầm cân đối của lục bát, những người hay làm
lục bát, và đuợc nổi tiếng với thể thơ này, đă t́m nhiều cách phá cái
nhịp đó đi.
Sau đây là vài cách dẫn chứng.
Nai cao gót/ lẩn trong mù
Xuống rừng nẻo thuộc nh́n thu mới về.
(Huy Cận)
Trăng ơi đừng bỏ kinh thành
Hồn cố đô/ vẫn thanh b́nh/ như xưa
(Đinh Hùng)
Những gạch chéo (/) cho thấy người đọc không thể đọc một cách nào khác
như đă gạch. Nghĩa là Huy Cận và Đinh Hùng đă làm những câu trên với
nhịp lẻ, dù đọc thế nào th́ câu thơ vẫn có nhịp lẻ. Ví dụ đọc:
Nai cao gót/ hay Nai/ cao gót
Hồn cố đô/ hay Hồn/ cố đô
th́ toàn câu vẫn có cái bố cuc của nhịp lẻ.
Sau đây là bài lục bát danh truyền của Tản Đà:
Thề Non Nước
Nước non nặng một lời thề, Nước đi đi măi không về cùng non. Nhớ lời
nguyện nước thề non, Nước đi chưa lại, non c̣n đứng không.
Non cao những ngóng cùng trông, Suối khô ḍng lệ chờ mong tháng ngày.
Xương mai một nắm hao gầy, Tóc mây một mái đă đầy tuyết sương.
Trời tây ngả bóng tà dương, Càng phơi vẻ ngọc nét vàng phôi pha. Non cao
tuổi vẫn chưa già, Non thời nhớ nước, nước mà quên non.
Dù cho sông cạn đá ṃn, C̣n non c̣n nước hăy c̣n thề xưa. Non cao đă
biết hay chưa? Nước đi ra bể lại mưa về nguồn.
Nước non hội ngộ c̣n luôn, Bảo cho non chớ có buồn làm chi. Nước kia dù
hăy c̣n đi, Ngàn dâu xanh tốt non th́ cứ vui.
Ngh́n năm giao ước kết đôi, Non non nước nước chưa nguôi lời thề.
Chú thích:
(1) Có hai người trước đó cho rằng thể lục bát của ta bắt chước Tàu, là
Kiều Oánh Mậu và Đào Nguyên Phổ. Phó Bảng Kiều Oánh Mậu viết trong bài
tựa sách Tỳ Bà Quốc Âm rằng lục bát bắt chước Tàu, v́ trong Kinh Dịch có
câu có dạng lục bát. Thật ra đó chỉ là câu duy nhất ngẫu nhiên như thế,
nhưng có dạng bốn chữ, các câu khác bị cắt xén đi chứ không đúng nguyên
văn. Trong tựa Truyện Kiều, Đào Nguyên Phớ chỉ nhắc lại ư của Kiều Oánh
Mậu.
(2) Lê Đức Mao người làng Đông Ngạc, ngoại thành Hà Nội, đỗ tiến sĩ năm
1505 đời Lê Uy Mục.
(*) Cây lông vịt
(3) Bài này từ trang đầu đến chỗ này là ghi theo tài liệu của NVH, có lẽ
là Nguyễn Văn Hầu.
(4) Viên Linh, Nhật Kư Văn Nghệ, Khởi Hành số 10, ngày 3 tháng 7, 1969
Post ngày:
12/08/18
Nguồn:
Internet
|
