| |
BÀN VỀ MỘT BÀI CA
DAO THỜI MINH MẠNG
ĐÀO ĐỨC NHUẬN
- Cái váy của người đàn bà đất Bắc không biết xuất
hiện từ bao giờ, nhưng đến khi nhà Minh xâm lăng Việt Nam vào năm 1414,
th́ ngay sau đó “bọn Hoàng Phúc muốn bắt dân ta đồng hóa với người Tàu,
cấm con trai con gái không được cắt tóc, đàn bà con gái phải mặc áo ngắn
quần dài theo kiểu người Tàu, nghĩa là không được mặc váy như trước . .
.” (ĐLQT, tr.206).
- Váy là đồ mặc che nửa thân người phía dưới của
người đàn bà xứ Bắc ngày xưa. Nó có h́nh thức gần giống như cái skirt (Mỹ)
hay cái jupe (Pháp) của người phụ nữ Tây phương thường mặc. Và đúng như
người b́nh dân của ta đă mô tả trong một câu đố như sau:
- Vừa bằng cái thúng mà
thủng hai đầu,
- Bên ta th́ có, bên Tàu
th́ không.
- Đến năm Cảnh Trị thứ 3 (1665) đời vua
Lê Huyền Tông (1663-1671), nhà vua lại ra sắc dụ cấm đàn bà con gái mặc
quần theo kiểu Tàu mà trở lại mặc váy theo y phục truyền thống của dân
tộc.
- Vậy là, sau 250 năm, người đàn bà xứ
Bắc lại mặc váy như trước thời kỳ bị quân Minh xâm lược bắt phải đồng
hóa theo kiểu ăn mặc của đàn bà Tàu. Đó là t́nh trạng ở đất Bắc tức từ
Thanh Hóa trở ra. T́nh trạng ở phía nam đèo Ngang tức từ Quảng B́nh trở
vào lại khác.
- Số là, vào năm 1558, Nguyễn Hoàng được
vua Lê cho vào trấn thủ đất Thuận Hóa rồi sau đó cho kiêm nhiệm trấn thủ
đất Quảng Nam. Nguyễn Hoàng lúc đầu c̣n phải ra vào đất Bắc để phục vụ
cho vua Lê, nhưng đến năm 1559 cuối đời vua Lê Thế Tông (1573-1599),
Trịnh Tùng xưng vương hiệu là B́nh An Vương lập nên phủ Chúa và vua Lê
chỉ c̣n hư vị th́ ngay năm sau (1600), Nguyễn Hoàng cũng lo củng cố và
xây dựng đất Thuận Hóa rồi sau đó là đất Quảng Nam để đối đầu với chúa
Trịnh ở đất Bắc. Đến khi Nguyễn Hoàng mất (1613), con là Nguyễn Phúc
Nguyên (1613-1635) lên thay, Nguyễn Phúc Nguyên tự bổ nhiệm quan lại để
cai trị đất Đàng Trong, không c̣n nhận quan lại của vua Lê và chúa Trịnh
gởi vào nữa. Tuy nhiên, đến đời chúaNguyễn Phúc Trú (1725-1738) các
chúa Nguyễn vẫn chỉ xưng quận công hay quốc công và vẫn tuân theo một số
luật lệ và phong tục của đất Bắc. Đến đời Nguyễn Phúc Khoát
(1738-1765), Khoát mới xưng vương gọi là Vơ Vương (1744) đúc ấn quốc
vương, định triều nghi và đưa ra một số cải cách để chứng tỏ sự tách
biệt hoàn toàn với đất Đường Ngoài, chẳng hạn:
- “Vào khoảng năm 1744 chúa Vơ Vương ở
phương Nam bắt dân gian cải cách y phục. Theo giáo sĩ Koffler th́ chúa
bắt bỏ lối quần áo thô bỉ của người đường ngoài, mà châm chước theo lối
quần áo của người Tàu. Có lẽ từ bấy giờ, người đàn bà đường trong bắt
đầu mặc áo gài khuy và mặc quần, mà không mặc áo thắt vạt và mặc váy như
người đường ngoài nữa.” (VNVHSC, tr.173)
- Vậy có thể nói, từ đời Vơ Vương Nguyễn
Phúc Khoát trở về sau, cách ăn mặc của người Đàng Trong lại giống như
cách ăn mặc của người Đàng Ngoài thời kỳ trước khi vua Lê Huyền Tông ra
lệnh bỏ lối phục sức theo kiểu nhà Minh, hay nói một cách khác, trong
lúc phụ nữ Đàng Trong dưới quyền chúa Nguyễn mặc quần dài 2 ống th́
người phụ nữ Đàng Ngoài dưới quyền vua Lê chúa Trịnh lại mặc váy.
- Đến khi nhà Nguyễn dựng đế nghiệp (1802), để thống
nhất việc ăn mặc cho cả nước, vua Minh Mạng (1820-1840) đă hai lần ra
sắc dụ bắt dân chúng Đàng Ngoài phải thay đổi cách ăn mặc theo người
Đàng Trong. Việc cải đổi y phục của vua Minh Mạng đă gặp phải sức kháng
cự của người dân Đàng Ngoài bằng hành động bất tuân phục và đặt ra những
bài ḥ vè để chế diễu phản đối.
- Trong tác phẩm Đất Lề Quê Thói, tác giả
Nhất Thanh Vũ Văn Khiếu đă viết về vấn đề này như sau:
- “Người xứ Bắc vốn không qui phục nhà
Nguyễn . . . lại gặp phải chính sự hà khắc cấm đoán cả về y phục, trái
với lẽ thường, dân mất váy lần này có câu ca rằng:
- Tháng chín có chiếu vua
ra:
- Cấm quầnkhông đáy người
ta hăi hùng.
- Không đi th́ chợ không
đông,
- Đi ra bóc lột quần
chồng sao đang.
- Có quần ra quán bán
hàng,
- Không quần đứng nấp đầu
làng trông quan ”
- (Đất Lề Quê
Thói, tr. 207-208)
-
- Bài ca dao ở trên có nhiều dị bản.
- * Trong Văn Học B́nh Dân, Nguyễn Trúc Phượng cũng
sao lục giống như bài trên nhưng câu đầu hoàn toàn khác:
- Chiếu vua mồng sáu tháng ba
- * Trong Tục Ngữ Phong Dao (tập 2) cuả Nguyễn Văn
Ngọc và Thi Ca B́nh Dân Việt Nam (tập 2) của Nguyễn Tấn Long và Phan
Canh , bài ca dao nầy được ghi lại như sau :
- Tháng sáu có chiếu vua ra,
- Cấm quần, cấm áo đôi ta ngặt ngùng.
- Không đi th́ chợ không đông,
- Đi ra bóc lột quần chồng mà mang.
- * Trong Xă Hội Việt Nam của Lương Đức Thiệp, bài ca
dao được sao lục gần giống như của Vũ Văn Khiếu trong Đất lề Quê Thói
nhưng “tháng Chín” được đổi ra “tháng Tám”:
- Tháng Tám có chiếu vua ra . . .
- * Trong Chuyện Cà Kê, Lăng Nhân Phùng
Tất Đắc cũng sao lục giống như bài của Vũ Văn Khiếu trong Đất Lề Quê
Thói.
- * Trong một bài biên khảo nhan đề “Thi
Ca Trào Phúng Việt Nam” đăng trong Thằng Mơ Nam Cali, giai phẩm Xuân
Giáp Thân, 2004, tác giả Vọng Đông lại chép là “tháng Chạp” :
- Tháng Chạp có chiếu vua ra . . .
- Như vậy là, trong câu đầu của bài ca
dao nói về thời gian ban hành lệnh cấm mặc váy đă có những sai biệt như
sau:
- * Chiếu vua mồng sáu tháng Ba ( theo
Nguyễn Trúc Phượng)
- * Tháng Sáu có chiếu vua ra (theo
Nguyễn Văn Ngọc , Nguyễn Tấn Long)
- * Tháng Tám có chiếu vua ra (theo Lương
Đức Thiệp)
- * Tháng Chín có chiếu vua ra (theo
Phùng Tất Đắc và Vũ Văn Khiếu)
- * Tháng Chạp có chiếu vua ra (theo Vọng
Đông)
- Bài ca dao nầy có liên quan đến một
sắc chỉ của vua Minh Mạng triều nhà Nguyễn về việc cải cách y phục cho
nhất thống từ Bắc chí Nam. Ngoại trừ một vài khác biệt không đáng kể về
một số chữ không quan trọng trong bài, điểm khác biệt quan trọng trong
các bài được sưu tập, đó là thời gian xuất hiện của “Chiếu vua” : Tháng
Ba? Tháng Sáu? Tháng Tám? Tháng Chín? Hay tháng Chạp?
- Chúng ta thử lần theo các trang sử để
t́m ra sự thật.
- Theo Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu :
- Năm Mậu Tư (1828) Minh Mạng thứ 9
“Tháng 10, truyền đổi cách ăn mặc từ sông Gianh trở ra Bắc”. (quyển 3,
trang 74)
- Năm Đinh Dậu (1837), Minh mang thứ 18,
“Tháng 9 . . . thân dụ dân tự Hà Tĩnh trở ra phải đổi cách ăn mặc”
(quyển 3, trang 112)
- Theo Biên Niên Lịch Sử Cổ Trung Đại
Việt Nam (Từ đầu đến giữa thế kỷ XIX) của Viện Sử Học Hà Nội, sự kiện
nầy đă được ghi như sau :
- 1828 (Mậu Tư) :“Tháng 10 Âm Lịch, Nhà
nước ra lệnh cho nhân dân Bắc Thành từ Thanh Nghệ trở ra Bắc phải thay
đổi y phục cho phù hợp với y phục của nhân dân từ sông Gianh trở vào
Nam. Lại ấn định, từ Mùa Xuân 1829 y phục của nhân dân phải thay đổi
đồng loạt trong cả nước.” (trang 436).
- 1837 (Đinh Dậu) : “Tháng 9 âm lịch . .
. . Ra lệnh cho nhân dân từ Hà Tĩnh trở ra phải đổi trang phục nữ mặc
quần không được mặc váy. Lệnh nầy đă được ban hành từ năm 1827 (?), sau
10 năm nhân dân chưa thi hành, nên lệnh nầy được nhắc lại.”
- Theo Đại Nam Thực Lục Chính Biên, đệ
nhị kỷ, quyển 184 ghi lại chiếu dụ của vua Minh Mệnh ban hành vào năm
Minh Mệnh thứ 18, năm Đinh Dậu (1837) như sau:
- “Từ sông Gianh ra Bắc, trước đây vẫn
c̣n ăn mặc theo hủ tục. Trẫm đă ra lệnh đổi y phục như từ Quảng B́nh trở
vào để phong tục thuần nhất. Lại ban hạn rộng răi để ai nấy có th́ giờ
khâu may. Nhưng đến nay, kể đă ngoài 10 năm, mà ở Đàng Ngoài bọn ngu
phu, ngu phụ vẫn cứ chần chừ chưa chịu đổi thay. Từ Quảng B́nh trở vào
Nam, hết thảy đă ăn mặc theo lối nhà Hán, nhà Minh, mũ măng, áo quần đều
chỉnh tề, tươm tất. Dân Bắc Kỳ cứ ăn mặc theo lối cũ. Đàn ông, con trai
đóng khố, đàn bà, con gái mặc áo vạt khép vào nhau, dưới th́ mặc váy.
Như vậy đẹp xấu ra sao, mọi sự đă rơ. Một số nơi đă theo thói hay. Nhưng
nhiều nơi vẫn duy tŕ hủ tục, phải chăng cố ư trái lệnh của Trẫm. Nay
truyền cho các viên tổng đốc, tuần phủ, bố chánh, án sát các tỉnh phải
giải thích, khuyên nhủ cho dân biết rơ ư của Trẫm. Lại ban hạn trong năm
nay tất cả phải thay đổi quần áo. Nếu năm tới c̣n có kẻ nào ngoan cố áo
quần, phải trị tội thật nặng”(chép theo Hoàng Hải Thủy)
- Trong tác phẩm Xă Hội Việt Nam, tác giả
Lương Đức Thiệp đă nhắc đến vấn đề này như sau:
- “Dưới triều vua Tự Đức cũng có lệnh cấm
đàn bà đường ngoài mặc váy. Câu ca dao sau đây đă đánh dấu việc cải cách
y phục này:
- Tháng tám có chiếu vua
ra
- Cấm quần, cấm áo người
ta ngại ngùng
- Không đi th́ chợ không
đông
- Đi ra bóc lột quần
chồng mà mang
- Có quần th́ ra đứng
đàng
- Không chồng (?) ta đứng
đầu làng nghé quan”
- (XHVN, tr.252)
- Như đă được tŕnh bày ở trên, sự kiện
thay đổi y phục xảy ra vào thời vua Minh Mạng (1820-1840) chứ không phải
dưới thời vua Tự Đức (1848-1883) như Lương Đức Thiệp đă nói đến trong
tác phẩm Xă Hội Việt Nam của ông.
- Trong Chuyện Cà Kê, Lăng Nhân Phùng Tất
Đắc ghi “ . . . (1828) Minh Mệnh thứ 9, trong tháng 9 có chiếu cấm dân
Bắc mặc váy . . .”. Như trên đă dẫn, chiếu cấm mặc váy được ban ra vào
tháng 10 năm Mậu Tư, Minh Mệnh thứ 9 chứ không phải tháng 9 như Lăng
Nhân đă ghi.
- Như vậy, bước đầu ta có thể kết luận:
thời gian “mồng sáu, tháng Ba”, “tháng Sáu”, “tháng Tám” hay “tháng
Chạp” là không phù hợp với lịch sử. Chỉ c̣n lại tháng Chín hay tháng
Mười mới đúng.
- Đến đây, có một điều chúng ta cần bàn.
- Như ta đă biết, vua Minh Mạng đă 2 lần
hạ chiếu cải dịch y phục :
- * Lần thứ nhất là vào tháng Mười năm Mậu Tư (1828),
Minh Mạng thứ 9.
- * Lần thứ hai là vào tháng Chín năm Đinh Dậu
(1837), Minh Mạng thứ 18. Lần nầy, như trong Đại Nam Thực Lục đă ghi, ta
thấy lệnh có vẻ gay gắt hơn nhiều và bắt buộc các quan đầu tỉnh từ
Tổng Đốc, Tuần phủ, Bố chánh, Án sát phải theo dơi việc thực hiện.
- Nay ta thử xét về âm vận của thể thơ đă được dùng
trong bài ca dao. Đây là một bài ca dao làm theo thể thơ lục bát. Trong
âm luật thơ lục bát, chữ thứ 2 của câu lục (câu 6 chữ) phải là âm bằng,
trừ trường hợp câu lục được ngắt nhịp ở chữ thứ 3 th́ chữ thứ 2 của câu
lục thường phải là âm trắc. Thí dụ: Mai cốt cách, tuyết tinh thần – Mỗi
người một vẻ mười phân vẹn mười ; Đau đớn thay phận đàn bà – Lời rằng
bạc mênh cũng là lời chung . . . (Kiều – Nguyễn Du).
- Nếu xét theo âm luật như trên th́ câu lục phải là :
“Tháng Mười có chiếu vua ra . . .” nghe vừa xuôi tai lại vừa hợp với sự
kiện lịch sử như vừa được dẫn ở trên. Vậy th́ tại sao trong tất cả các
bản được sưu tập xưa nay lại không có bản nào ghi lại là “Tháng Mười có
chiếu vua ra”? Như vậy, theo tôi, có thể là câu ca dao trên chỉ xuất
hiện sau khi vua Minh Mạng thấy rằng sắc lệnh lần trước (tháng Mười năm
Mậu Tư,1828) không được thi hành đúng mức, vậy nên, 10 năm sau nhà vua
đă phải ra lệnh gắt gao hơn (tức lệnh vào tháng Chín năm Đinh Dậu –
1837) lệnh lại bắt buộc các quan đầu tỉnh theo dơi sát nên trong dân
chúng mới có sự phản ứng bằng bài ca dao như trên. Cái hiện tượng các
quan phải theo dơi việc thi hành đă bị dân chúng vạch trần trong câu
cuối : Không quần ra đứng đầu làng trông quan!
- Và như vậy, bài ca dao trên chỉ có thể xuất hiện
sau khi vua Minh Mệnh ban chiếu Cải dịch y phục cho dân Đàøng Ngoài lần
thứ hai vào tháng 9 năm Đinh Dậu (1837) và câu ca dao đúng phải là :
- “Tháng Chín có chiếu vua ra . . .”
- Dân chúng Bắc Thành , nhất là từ Thanh
Nghệ trở ra, xưa mặc váy chứ không mặc quần (hai ống) như dân chúng Nam
Hà thời các chúa Nguyễn. Đến thời Minh Mạng nhà vua bắt dân chúng Bắc Hà
mặc quần 2 ống, tức không cho mặc váy, nên bị dân chúng phản ứng bằng
bài ca dao mỉa mai nói trên.
- Đồng thời với bài ca dao trên đây, ở
vùng Thanh Nghệ c̣n lưu truyền bài vè sau đây:
- Bước sang năm mới b́nh
yên,
- Chiếu vua hạ truyền:
- Cải dịch y phục,
- Quan huyện đă giục,
- Lư trưởng, mục, tiên,
- Lệnh vua đă truyền,
- Bắt dân mặc cả.
- . . . . .
- Mai phiên chợ Trai,
- Phải mượn quần chồng.
- Đă cực trong ḷng,
- Lại thêm xấu hổ.
- Không đời mô chộ
- Ăn mặc ra ri.
- Anh bước chân ra đi,
- Không quần mà có áo.
- Bắt từ ông lăo,
- Cho đến gái thanh tân,
- Thân lại lập thân
- Một người hai bộ.
- . . . . .
- Như ở trên ta đă thấy, đối với dân
gian, viết sử không phải chỉ là ghi lại sự kiện : “Tháng Chín có chiếu
vua ra: Cấm quần không đáy” mà phần quan trọng chính là phần phê phán,
phần nói lên cảm tưởng, thái độ của dân gian đối với sự kiện : “người
ta hăi hùng”, “Có quần ra quán bán hàng, Không quần ra đứng đầu làng
trông quan!”. Chính cái phần phê phán, cái phần cảm tưởng này mới giúp
ích nhiều cho các nhà xă hội học, các nhà sử học về sau.
-
-
(Trích trong Tản Mạn Về Ca Dao Lịch Sử)
-
-
ĐÀO ĐỨC NHUẬN
-
- -----------------------
- Tài liệu tham khảo:
- -Đất Lề Quê Thói,
Vũ Văn Khiếu, NXB Đại Nam (Hoa Kỳ)
- -Việt Nam Văn Hóa
Sử Cương, Đào Duy Anh, NXB Xuân Thu (Hoa Kỳ)
- -Văn Học B́nh Dân,
Nguyễn Trúc Phượng, NXB Sống Mới (Hoa Kỳ)
- -Xă Hội Việt Nam,
Lường Đức Thiệp, NXB Liên Hiệp Saig̣n, 1950
- -Quốc Triều Chính
Biên Toát Yếu, trang Web của Viện Việt Học
- -Biên Niên Lịch
Sử Cổ Trung Đại Việt Nam, Hà Nội, 1987
- -Thằng Mơ Nam
Cali, Xuân Giap Thân, 2004-11-26
- -Các tuyển tập
tục ngữ ca dao.
|
