Xin giới thiệu cùng các bạn một sưu tập nhỏ gồm hai di
vật của một vị vua yêu nước... Vua Hàm Nghi và phong trào Cần Vương, đã
từng được giới Sử học đào xới trong mấy chục năm trở lại đây để xây dựng
lại một trang sử bi hùng nhưng thể hiện niềm khát khao độc lập của cả
dân tộc. Nhưng đây là lần đầu tiên tư liệu về vua Hàm Nghi được bàn luận
không phải ở dạng thư tịch mà ở dạng di vật. Dưới hai giai đoạn của đời
một vị hoàng đế, hai di vật sẽ đưa các bạn về những khung trời kháng
chiến ngày xưa, với tinh thần bất hợp tác Pháp, dám hy sinh ngai vàng vì
sự nghiệp chống xâm lược…
Cuối năm 1995, GS Fransymbol 86 \f "Symbol" \s 12Vois
Thierry, chuyên gia tiền cổ của Pháp, uỷ viên Ban chấp hành Hiệp hội
Tiền cổ Thế giới, sau nhiều chuyến du khảo, đã đến Huế tham khảo sưu tập
tiền cổ của gia đình tôi. Sau khi xin chụp lại nhiều đồng tiền hiếm có,
khách sững sờ trước một đồng tiền thời Nguyễn. Gia chủ hiểu ý, liền
trích đồng tiền ra khỏi sưu tập cho khách được vọc trên tay. Vị giáo sư
người Pháp lật xem mặt lưng đồng tiền, miệng vừa “- Très bien!”, còn tay
ra dấu “Number one!”, đồng thời cho biết ông chỉ mới thấy 2 đồng tiền
như thế này: một đồng ở bảo tàng Pháp mà ông chụp lại để in vào sách của
mình năm 1987, một đồng của nhà sưu tập Miuria Gosen tại Nhật Bản, tác
giả bộ An Nam Tuyền Phổ nổi tiếng. Và đây là đồng thứ ba ông được xem
tận mặt, được mời tận tay…
Đầu năm 1998, một nhà sưu tập tiền cổ người Mỹ cất công
đến Việt Nam với mục đích đối chiếu với đồng tiền ở Huế, sau đó vào Sài
Gòn xin trả lại một đồng tiền đã mua. Thật ra, vụ viẹc này được sự uỷ
nhiệm của ông H, một nhà sưu tập tiền cổ gốc Việt Nam, trước 1975 từng
quản thủ sưu tập tiền cổ tại Bảo tàng Sài Gòn, nay sống ở Mỹ. Trong
chuyến về cố hương, ông H “đấu” được ở Sài Gòn một đồng tiền được treo
giá ngọc; về Mỹ, sau mấy tháng tay lại cầm tay mới phát hiện ra là tiền
giả! Tá hỏa, ông phải chịu phí tổn nhờ người về Việt Nam tìm hiểu…
Vậy, những đồng tiền ấy là tiền gì? Vì sao quý hiếm như
vậy? Thật giả ra sao?…
Như chúng ta đã biết, sau sự kiện “tứ nguyệt tam vương”
chẳng bao lâu, vua Kiến Phúc cũng băng hà. Quận công Ưng Lịch được chọn
kế vị, lấy niên hiệu Hàm Nghi, chưa được bao lâu thì xảy ra biến cố thất
thủ kinh đô ngày 23 tháng năm Ất Dậu, Hàm Nghi nguyên niên, 1885.
Trong khoảng thời gian rắc rối này, Đại Nam Thực Lục chép
việc đúc tiền không được đầy đủ và rõ ràng. Phần phụ chép Hàm Nghi đế
cho biết: “Giáp Thân, Kiến
Phúc năm 1, tháng 10… định lệ tiền… Tháng 11, mở cục đúc tiền ở Nha Đốc
công kho Vũ Khố. Trích sai tên thợ làm khuôn ở Hà Nội, một tên thợ đúc
đem đủ các đồ dùng về kinh để dạy tập đúc tiền…”.
Chính vì dòng sử liệu này mà các nhà sưu tập, nghiên cứu,
khi thấy những đồng tiền Kiến Phúc Thông Bảo đã vội vàng công bố là có
tiền Kiến Phúc. Qua quá trình tìm hiểu thực tế, tôi được biết các loại
tiền Kiến Phúc, hình ảnh trong các sách đều là tiền giả. Vả lại, các nhà
nghiên cứu đã quên rằng vua Kiến Phúc đã mất từ tháng 6 năm Giáp Thân,
và vua Hàm Nghi lên ngôi ngay. Tuy niên hiệu Kiến Phúc phải dùng cho hết
năm 1884, để đầu năm 1885 mới dùng Hàm Nghi nguyên niên; nhưng việc
“định lệ tiền” và “mở cục đúc tiền” là công việc của vua Hàm Nghi! Và
như vậy, tiền được đúc ra chính là tiền Hàm Nghi chứ không phải là tiền
Kiến Phúc! Đó chính là loại tiền Hàm Nghi Thông Bảo, mặt lưng có hai chữ
“Lục văn” (ăn 6).
Sử không ghi rõ số lượng tiền được đúc ra bao nhiêu, song
có lẽ trong một thời gian ngắn mới “dạy tập đúc tiền” thì số tiền được
đúc không thẻ nhiều được. Và số tiền ít ỏi này chưa có lệnh phát hành,
vẫn còn nằm trong kho triều đình Huế và có lẽ đã bị vua Đồng Khánh cho
huỷ để đúc tiền hiệu mới, vì “đã
ra dụ cấm từ nay không được dùng hai chữ Hàm Nghi… mà khi cần chỉ được
gọi là Quận công Lịch, các tỉnh phải sao dụ này yết thị khắp nơi”.
Theo tôi, có lẽ, chỉ một vài đồng tiền này rơi rớt ra ngoài trong vụ
cướp bóc Phủ Nội vụ khi thực dân Pháp đánh chiếm kinh thành Huế năm
1885, nay các nhà sưu tầm may mắn tìm thấy được!
l
Về các hiệu tiền Hàm Nghi, tôi đã thấy qua
các loại: Hàm Nghi Thông Bảo loại lớn mặt lưng có 8 mỹ tự, Hàm Nghi
Thông Bảo - Thập Văn, Hàm Nghi Thông Bảo (23,5mm, mặt lưng không có
chữ), Hàm Nghi Thông Bảo - Lục Văn và Hàm Nghi Trọng Bảo. Tất cả đều là
tiền giả!, chỉ có một loại Hàm Nghi Thông Bảo - Lục Văn bằng đồng thau
là thật, nhưng cũng có loại này là tiền giả rất tinh vi khó nhận biết
nếu chưa một lần được nhìn qua tiền thật. Và tất cả các hình ảnh tiền
Kiến Phúc, Hàm Nghi trong các sách của Schroeder (1905), TingFuBao
(1940), Bernard J. Perma (1963), Ogawa Hiroshi (1973), Novak (1989)...
đều là tiền giả!
Một nhà nghiên cứu tiền cổ người Mỹ khi nghe
tôi nói chắc điều này, có dịp bàn cãi rằng đồng tiền 23,5mm mặt lưng
không có chữ trong sách của Schroeder phải là tiền thật vì sách này khá
xưa (1905), hồi đó chưa có tiền giả. Việc này, tôi đã tìm hiểu được rất
nhiều ngọn nguồn:
- Từ cuối thế kỷ XVII, khi người phương Tây
bắt đầu sưu tập các cổ vật phương Đông thì ở Trung Quốc đã có nạn giả cổ
vật như đồ sứ giả cổ, tiền giả cổ… Đến khi người Pháp thành lập Học viện
Viễn đông Bác cổ, càng ra sức sưu tập cổ vật thì nạn giả cổ lại càng
tăng mà bằng chứng cụ thể là trong sách của Schroeder cũng đã ghi nhận
có rất nhiều “fausse monnaie” (tiền giả) mang niên hiệu Việt Nam!
- Đồng tiền trong sách của Schroeder, tôi đã
xem hiện vật thật rất nhiều lần, mang nhiều đặc điểm hoàn toàn không
thuộc dòng chảy những đồng tiền cùng thời chính triều Nguyễn!
Loại trừ được một loại tiền Hàm Nghi giả, còn
lại, vấn đề khó khăn nhất là phân biệt những đồng Hàm Nghi Thông Bảo -
Lục Văn thật và giả… Tôi xin nói chuyện bằng phương pháp tìm hiểu tổng
thể và tiếp cận liên ngàmh…
Trên bước đường tìm hiểu tiền cổ khắp Việt
Nam, tôi đã được gặp các nhà sưu tập tiên phong từ thời tiền chiến như
cố học giả VHS, họa sĩ R, nhà sưu tập PTT (Hoa kiều ở Chợ Lớn, nay đã ở
Mỹ), nhà sưu tập NVC ở Huế, ông NBĐ ở phố Ngọc Hà (Hà Nội)… Tôi cũng
từng gặp các tay trùm chuyên giả cổ cùng thời với nhiều hình thức giả
như ở Phường Đúc (Huế) thì có cụ LĐT; ông L ở đường Bạch Đằng (Huế),
cũng từng đúc nhiều mẫu tiền giả rất tinh vi; ở Sài Gòn, có bà N, chủ
một tiệm bán đồ cổ; ở Bàn Cờ thì có cụ Tr, chuyên làm tiền giả từ thời
Pháp (năm 1989, tôi ghé thăm cụ thì cụ đã gần cửu tuần), ở Hà Nội thì có
ông DA ở phố Hàng Bún… Vào buổi xế chiều của cuộc đời, khi gặp một thanh
niên tò mò đầy nhiệt huyết, họ đã kể lại chi li những gì mắt thấy tai
nghe một cách hào hứng… Họ còn cho biết giới buôn thường bị vấp các loại
tiền giả từ Trung Quốc đi ngược qua Việt Nam, hoặc các loại tiền giả do
Hoa kiều ở Thái Lan tung sang thị trường Việt Nam cũng rất đáng sợ… Mà
oái ăm thay, các mẫu tiền giả đó ngày nay đã được in vào tài liệu chuẩn
của quốc tế (Standard catalogue of world coins).
Riêng về cụ LĐT ở Phường Đúc (Huế), trong một
dịp ghé chơi cách đây hơn 20 năm (lúc đó cụ đã ngoài bát tuần), cụ đưa
ra cả thúng tiền Kiến Phúc và Hàm Nghi giả các loại. Tôi hỏi cụ dựa vào
sách nào để đúc ra các loại tiền giả đó, ông già vỗ vào bụng và cười: “-
Sách nằm trong bụng của tau đây! Tau đúc gì mà chẳng được?!”. Cha tôi kể
rằng còn có “mệ” S sáng tác ra cả mẫu tiền Dục Đức, Hiệp Hoà, Kiến Phúc
để bán cho Pháp, đã bị phê bình là xuyên tạc lịch sử!
Trong một chuyến vào Sài Gòn năm 1989, ông
PTT dắt tôi đi các tiệm đồ cổ. Chủ hàng giới thiệu một đồng tiền Hàm
Nghi Thông Bảo - Lục Văn đã gỉ rét xanh lè. Nhìn qua đã biết ngay tiền
giả, nhưng bà chủ cố sức thuyết phục, ông T liếc mắt như ngầm bảo tôi
giải thích… Dùng ba ngón tay ấn nhẹ, đồng tiền mềm cong, lớp gỉ giả bóc
ra lộ ngay chất liệu: “- Đồ đồng đỏ vỏ cua! Người ta lấy đồng phế liệu,
chủ yếu là đầu đạn bằng đồng đỏ, mềm, dễ nấu chảy để đúc tiền giả, sau
đó phủ một lớp phèn chua thì đã lên chất gỉ xanh, nhưng đây chỉ là lớp
áo ngoài dễ bóc tách chứ không bền như gỉ tự nhiên…”.
Ông T mời bà chủ tiệm đồ cổ cùng tôi về nhà
để giới thiệu một đồng tiền khác “- Rin (origin) đây này! Đồng thau
đó!”. Tôi xem đồng tiền có đặc điểm gần giống tiền thật, tuy nhiên nét
chữ hơi mảnh và cạn nên xin phép “- Cho cháu thử một chút!”. Mài nhẹ
cạnh đồng tiền cho lộ ra chất đồng “- Cũng là đồng thau, nhưng vẫn là
tiền giả! Không phải là đồng thau thời Nguyễn, mà là đồng mới!”. Nhà sưu
tập già bực bội: “- Anh nói vậy chứ có chi chứng minh?”. “- Cháu đã có
cách chứng minh về chất liệu theo kinh nghiệm. Đồng tiền Hàm Nghi thật
phải nằm trong dòng chảy chất liệu đồng thau của những đồng tiền chính
triều Nguyễn như Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh,
Thành Thái…, có chất liệu gần giống nhau mà kinh nghiệm bằng mắt thường
vẫn có thể xác định được. Do đồng tiền là một hợp kim có tỷ lệ pha trộn
các kim loại nhất định nên cũng là một hình thức pin Gavanic tạo dòng
điện trong hợp kim phát ra sóng điện từ. Khi mài đồng tiền cho lộ chất
liệu ra, chính sóng điện từ và ánh kim lóe lên, thị giác cảm thụ được
ghi nhận vào vỏ não. Nếu xem chất liệu này nhiều lần thì ký ức đó sẽ tạo
phản xạ từ vỏ não đến thị giác. Khi gặp một đồng tiền giả, chất liệu
khác hẳn thì tần số sóng điện từ và sóng ánh kim cũng khác hẳn mà cảm
thụ ở thị giác của chúng ta cũng phân biệt được…”.
Mới đây, năm 2003, ông XiongBaoKang, Tổng
giám đốc Viện nghiên cứu tiền tệ và Bảo tàng tiền tệ Quảng Tây (Trung
Quốc) cùng ông NQB (chuyên viên tiền cổ của Bảo tàng Lịch sử Việt Nam),
trên bước đường khắp Việt Nam để nghiên cứu tiền cổ, đã ghé Huế gặp tôi.
Trong quá trình trao đổi kinh nghiệm giám định tiền Hàm Nghi, khi ông ấy
chuẩn bị giới thiệu những hình ảnh tiền này, tôi tuy chưa xem nhưng đã
nói chận trước: “- Nếu nền mặt lưng đồng tiền có chổ bị lún thì là tiền
giả!”. Vị chuyên viên mở ảnh ra xem, quả nhiên như tôi dự đoán trước!
Tôi giải thích rằng loại tiền giả này, tôi từng vọc trên tay hàng chục
đồng, đều cùng một đặc điểm và chất liệu, nên có thể nói chắc trước như
vậy!
Nghe kể về cách giải thích như kiểu ăng-ten
tivi bắt sóng, mỗi kênh tần số sóng khác nhau sẽ cho một hình ảnh khác
nhau này, một nhà nghien cứu ngạc nhiên: “- Nếu lấy các đồng tiền Minh
Mạng thật (rất nhiều), đem nấu chảy rồi đúc ra tiền Hàm Nghi giả có chất
liệu như thật thì làm sao phân biệt?”. “- Cũng khó, nhưng đừng quên
những nét anh hoa phát tiết ra ngoài…”. Nhân cao hứng, tôi đem đồng tiền
thật và một số đồng tiền giả ra so sánh:
* Tiền thật :
- bằng đồng thau, chất liệu trong dòng chảy
những đồng tiền chính triều Nguyễn,
- đường kính 22,5mm, mặt lưng có hai chữ “Lục
văn”,
- những cạnh viền của lỗ vuông ở mặt trước
thì tạo hình vuông, ngược lại, ở mặt lưng lại là hình chữ nhật đứng,
- nền đồng tiền cả hai mặt đều bằng phẳng,
- các chữ viết rất cân đối,
- đồng tièn chưa lưu hành nên chưa có độ mòn,
cạnh đồng tiền còn sắc nên khi chụp ảnh in vào sách của Miuria Gosen và
Fransymbol 86 \f "Symbol" \s 12Vois Thierry, cũng như sách Tiền Kim Loại
Việt Nam của Bảo tàng Lịch sử Việt Nam xuất bản năm 2005 mẫu tiền số 281
là tiền thật, cho thấy cạnh đồng tiền rất nổi bật,
- chất gỉ lên tự nhiên theo thời gian…
* Tiền giả:
- bằng đồng đỏ hoặc đồng thau mềm (nhiều tạp
chất), chất liệu không nằm trong dòng chảy những đồng tiền chính triều
Nguyễn,
- nền đồng tiền rất cạn so với chữ viết và
không bằng phẳng. Đặc biệt, ở mặt lưng những đồng tiền giả bằng đồng
thau mà tôi từng xem được, đều có một góc nền bị lún sâu, chứng tỏ chúng
được đúc ra từ một khuôn giả,
- các chữ viết đều rất mảnh và không cân đối,
- chất gỉ nhân tạo nên thường xốp hoặc chỉ là
một lớp áo giả có thể dễ dàng bóc tách ra được,
- vành đồng tiền không tròn trịa, cân đối,
- tiền giả thường được làm bằng đồng đỏ nên
khi chụp ảnh để in sách thường bắt màu rất mạnh…
Sách của Miuria Gosen xuất bản năm 1966 có
giới thiệu một đồng Hàm Nghi thật, được ghi chú là “trân phẩm”, nghĩa là
quý báu vô ngần; nhưng cũng sách này tái bản năm 1975, có giới thiệu
thêm một loại tiền Hàm Nghi mới được xếp loại là tiền hạng 2, nhưng tôi
thấy lại là tiền giả rất rõ! Sách Tiền Kim Loại Việt Nam của Bảo tàng
Lịch sử Việt Nam, trang 218 có giới thiệu 4 mẫu tiền Hàm Nghi, theo kinh
nghiệm của tôi, chỉ có mẫu tiền số 281 là tiền thật, còn 3 mẫu còn lại
só 280, 282, 283 đều là tiền giả…
Hiện tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam ở Hà Nội,
có trưng bày tiền Kiến Phúc và Hàm Nghi, lại không in ảnh vào sách vừa
kể, tôi đã xem rất nhiều lần, cũng chỉ là tiền giả theo phong cách Hà
Nội vì chất liệu và kỹ thuật đúc không đúng quy cách… tức không nằm
trong dòng chảy những đồng tiền chính triều Nguyễn!
…Nói ra tất cả những điều trên, chắc chắn sẽ
rất ít được các nhà sưu khảo tiền cổ đồng tình, thậm chí còn phê bình
tôi “nguỵ tạo nhân chứng, vật chứng, lời chứng nhơ bẩn…”; tuy nhiên, với
tinh thần khoa học “không biết mà nói cũng có tội, biết mà không nói
cũng có tội”, do vậy, tôi xin kể lại những gì mắt thấy tai nghe cùng nỗi
niềm :
“Kể bao xiết nỗi thảm sầu,
Đoạn trường ai có qua cầu mới hay!”
l
Cách đây hơn 20 năm, giới buôn cổ vật thường
đồn ầm đã tìm thấy tiền vàng Hàm Nghi ở Tân Sở, nơi vua Hàm Nghi làm căn
cứ chống Pháp. Những lời đồn đãi này hoàn toàn vô căn cứ, bởi đã có ai
trung thực nói rằng chính mắt mình thấy tiền vàng Hàm Nghi?! Một vài lời
đồn khác cho rằng tiền Hàm Nghi làm bằng “đồng đổi màu” (?!). Thật ra,
tiền Hàm Nghi được đúc bằng đồng thau bình thường, chỉ quý vì quá hiếm
mà thôi! Một số bài viết “Sự thật về kho vàng của vua Hàm Nghi” trên
Kiến Thức Ngày Nay hoặc An Ninh Thế Giới đã thổi phồng quá đáng, rất cần
phải đính chính lại! Không ai phủ nhận được rằng trong cuộc phò vua Hàm
Nghi ra Tân Sở, hai quan Phụ chính Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết
đã đem theo rất nhiều vàng mưu việc Cần Vương và chống Pháp phục quốc.
Nhưng những thỏi vàng đem theo này là vàng thời Tự Đức, chứ làm gì có
vàng mang hiệu Hàm Nghi?!
Tuy vậy, mới đây, năm 2004, tôi vừa sưu tập
được trong những cuộc rà tìm phế liệu ở Quảng Bình một thẻ bài bằng bạc
kích thước 32mm x 52mm, một mặt ghi bốn chữ Hán “Hàm Nghi niên chế”, mặt
kia ghi hai chữ “Thưởng công”.
Đây là lần đầu tiên giới sưu tập cũng như các
nhà sử học được thấy loại huy chương này. Theo tác giả Đặng Ngọc Oánh,
bài “Les distinstions honorifiques annamites” trong BAVH số 4 năm 1915,
cho biết loại thẻ bài có hai chữ “Thưởng công” dùng để khen thưởng các
thành tích quân sự và chỉ thấy ở các thị vệ hầu cận vua đeo.
Bằng kinh nghiệm cá nhân, đã từng thấy nhiều
loại thẻ bài, huy chương ban thưởng của triều Nguyễn, tôi cho rằng thẻ
bài vừa sưu tập được chính là một huy chương ra đời trong thời kỳ vua
Hàm Nghi xuất bôn chống Pháp mà Quảng Bình là một khu vực trên đạo lộ
của vua…
l
Hai di vật giới thiệu trên, mới nhìn có vẻ
giản dị như chính chân dung vua Hàm Nghi, nhưng xem vậy mà quý hóa vô
ngần của nhà vua còn sót lại, bởi sau khi vua Đồng Khánh lên ngôi, ngoại
trừ việc “cấm dùng hai chữ Hàm Nghi”, những gì liên quan đến vị vua này
hầu như bị thu huỷ, vì thế ngày nay trở nên vô cùng hiếm hoi…
Phong trào Cần Vương tuy thất bại, nhưng
trong tất cả các vị vua chống Pháp, chỉ có vua Hàm Nghi, cho đến hơi thở
cuối cùng vẫn tỏ tinh thần bất khuất, bất hợp tác với Pháp. Ngưỡng vọng
tinh thần yêu nước ấy, tôi thiết tha mong những nhà sưu tập, nghiên cứu,
nếu có những di vật gì khác của nhà vua, xin công bố để mọi người được
thưởng thức…
NAH
