Thư Mục

• Ca Dao
• Câu Đố
• Dân Ca
• Di Tích
• Lịch Sử
• Linh Tinh
• Nghệ Thuật
• Ngôn Ngữ
• Phong Tục
• Tín Ngưỡng
• Tục Ngữ/TN
• Văn Hóa

Tìm Bài Trong

Toàn Trang

Ca Dao Tục Ngữ bằng:

 2

 

Ê ê! Ê ê!

 

Hát cho hát trả

Một tốp ngồi hát, mỗi người một câu, theo lần lượt vòng tròn kim đồng hồ đến hết đoạn “cho” rồi hát trở lại ngược chiều kim đồng hồ đoạn “trả”.

 

- Ông giẳng ông giăng

Xuống chơi ông Chính

Ông Chính cho mõ

Xuống chơi nồi trõ

Nồi trõ cho vung

Đến chơi cây sung

Cây sung cho nhựa

Đến chơi con ngựa

Con ngựa cho gan

Đến chơi bà quan

Bà quan cho bạc

Đến chơi thợ giác

Thợ giác cho bầu

Đến chơi cần câu

Cần câu cho lưỡi

Đến chơi cây bưởi

Cây bưởi cho hoa

Đến chơi cây cà

Cây cà cho trái

Đến chơi con gái

Con gái cho chồng

Đến chơi đàn ông

Đàn ông cho vợ

Đến chơi kẻ chợ

Kẻ chợ cho voi

Đến chơi cây sòi

Cây sòi cho lá

Đến chơi con cá

Con cá cho vây

Đến chơi ông thày

Ông thày cho sách

Đến chơi thợ ngạch

Thợ ngạch cho dao

Đến chơi thợ rào

Thợ rào cho búa.

Trả búa thợ rào

Trả dao thợ ngạch

Trả sách ông thày

Trả vây con cá

Trả lá cây sòi

Trả voi kẻ chợ

Trả vợ ông đàn

Trả chồng con gái

Trả trái cây cà

Trả hoa cây bưởi

Trả lưỡi cần câu

Trả bầu thợ giác

Trả bạc bà quan

Trả gan con ngựa

Trả nhựa cây sung

Trả vung nồi trõ

Trả mõ ông Chính.

 

Hát ngược

 

Chia làm hai phe, tìm những câu hát nói ngược không đúng thực tế để gây cười. Bên nào hát được nhiều câu là thắng. Dưới đây là một số câu:

-  Bao giờ cho đến tháng ba

ếch cắn cổ rắn, tha ra ngoài đồng

-  Hùm nằm cho lợn liếm lông

Một chục quả hồng nuốt lão tám mươi

-  Ông trăng mà lấy bà trời

Tháng năm ăn cưới, tháng mười nộp treo

-  Con lợn to bằng con mèo

Làng ăn chẳng hết, đem treo cột đình

-  Con voi nằm dưới gậm giường

Cóc đi đánh giặc, bốn phương nhọc nhằn

-  Chuồn chuồn thấy cám thì ăn

Lợn kia thấy cám, nhọc nhằn bay qua

-  Trời mưa cho mối bắt gà

Cào cào đuổi cá, chui qua khe rào

-  Chó con bắt trạch dưới ao

Có một quả đào, ném ngã năm cô

-  Thóc giống cắn chuột trong bồ

Một trăm con muỗi đuổi vồ con trâu

-  Chim chích cắn cổ diều hâu

Gà con tha quạ, biết đâu mà tìm

-  Bong bóng thì chìm, gỗ lim thì nổi

Đào ao bằng chổi, quét nhà bằng mai

-  Hòn đá dẻo dai, hòn xôi chắc rắn

Gan lợn thì đắng, bồ hòn thì bùi

-   Hương hoa thì hôi, nhất thơm là cú

Đàn ông to vú, đàn bà rậm râu

-  Con cá mày ở dưới ao

Tao tát nước vào, mày chạy đi đâu

-  Ngồi buồn vác giỏ đi câu

Được ả Thị Màu con gái phú ông

-  Sông Hồng rộng chẳng tày gang

Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi

-  Chơi cho quạt lá long nhài

Cầu Ô gãy nhịp, thuyền chài bong đinh.

-  Bao giờ cây cải làm đình

Gỗ lim thái ghém thì mình lấy ta

-  Bao giờ trạch đẻ ngọn đa

Sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình

-  Lênh đênh bảy lá thuyền tình

Chìm ba bến nước mới tìm thấy hoa.

-  Con rận bằng con ba ba

Đêm nằm nó ngáy cả nhà thất kinh.

 

Oẳn tù tì

 

Thường hai em một chơi với nhau. Cùng đứng hay ngồi, tay đung đưa theo nhịp câu hát:

Oẳn tù gì

Ra cái gì?

Ra cái này!

Cả hai cùng chìa một tay ra ở các dạng:

- Nắm tay là cái búa, chĩa hai ngón trỏ và ngón giữa là cái kéo, chỉ một ngón là cái dùi, xòe cả bàn tay là cái lá.

Theo quy ước sau đây mà định được thua:

- Búa nện được kéo, được dùi, nhưng lại bị lá bọc.

- Lá thua kéo vì kéo cắt được lá, dùi đâm thủng lá.

- Dùi khoan được lỗ kéo.

 

 

Pháo đất

 

Trò chơi thông thường phổ biến ở trẻ em nông thôn.

Pháo nặn bằng đất sét thịt, nhào nát, loại bỏ các tạp chất, nghiền nhuyễn cho đến khi đạt độ dẻo quánh thì vê tròn to bằng nắm tay. Dùng các ngón tay miết từ giữa ra thành cái vòm đất khum khum, ở đáy càng mỏng càng tốt nhưng phải đều nhau.

Đặt pháo vào lòng bàn tay phải, giơ cao, quật mạnh xuống nền đất cứng hoặc sân gạch. Lưu ý giữ pháo đất cho cân, lúc nổ mới đanh tiếng và chỉ phá vỡ một mảng giữa.

Ai có tiếng nổ to, nghe đanh là được cuộc.

 

Đánh chuyền

 

Chơi hai hoặc vài người. Cỗ chuyền gồm 10 que tre vót tròn, nhỏ bằng que kem, dài 20cm và một hòn cái (hòn cuội tròn hoặc quả cà pháo).

Người chơi ngồi duỗi một chân, rải cỗ chuyền dọc theo ống chân, vừa đọc một câu, vừa tung hòn cái, vừa nhặt số que theo lời bài, đồng thời phải đỡ bắt hòn cái không để rơi.

Số que rải xuống hoặc lấy lên phải đúng theo lời ca. Hết bàn 10, người chơi xoay đảo cả 2 tay chùm que, mỗi câu là một lần tung hứng hòn cái, đoạn cuối đặt xuống từng que rồi lại nhặt lên đôi một cho đến hết. Rơi cái, hoặc nhặt sai số que là bị loại.

Bài ca:

Que mốt (nhặt 1 que)

Que mai (nhặt tiếp 1 que và nắm lại trong tay cho đến hết bàn)

Cái cò

Nỏ năng

Con khăng

Hòn chắt

Nhấm nha

Nhấm nhắt

Quạ bắt

Sang bàn đôi (rải lại ra chân)

Đôi tôi (nhặt 2 que)

Đôi chị

Đôi cái bị

Đôi cành hoa

Đôi sang ba

Rải bàn ba (rải que lại ra chân)

Ba quả cà

Ba quả táo

Ba lá gáo

Một sang tư

Rải bàn tư (rải lại que)

Tư củ từ

Tư củ cải

Hai sang năm

Rải bàn năm (rải lại que)

Năm còn năm

Năm sang sáu

Rải bàn sáu (rải lại que)

Sáu củ ấu

Bốn sang bảy

Rải bàn bảy (rải lại que)

Bảy lìa ba

Ba sang tám

Rải bàn tám (rải lại que)

Tám hai lìa

Hai sang chín

Rải bàn chín (rải lại que)

Chín lìa một

Một sang mười

Ngả năm mươi (đặt xuống 5 que)

Mười vơ cả (lại nhặt lên)

Ngả xuống đất (đặt cả 10 que xuống)

Cất lên tay (nhặt cả lên)

Xoay ống nhổ (quay cả cụm que)

Đổ tay chuyền

Chuyền chuyền một (xoay một vòng que trên hai tay)

Một đôi

Chuyền chuyền hai

Hai đôi

Chuyền chuyền ba

Ba đôi

Chuyền chuyền bốn

Bốn đôi

Chuyền chuyền năm

Năm đôi

Đầu quạ (Bắt đầu thả từng que xuống chân)

Quá giang

Sang sông

Về đò

Cò nhảy

Gẫy cây

Mây leo

Bèo trôi

ổi xanh

Hành bóc

Trứng đỏ lòng (quơ 2 que lên một lần)

Tôm cong đít vịt

Vào làng xin thịt

Ra làng xin xôi

Anh chị em ơi, cho tôi vét bàn thiên hạ.

  

Chơi ô ăn quan

Vẽ trên sân hay nền nhà một ô hình chữ nhật, hai đầu vẽ cong thành hình bán nguyệt làm ô quan, hình chữ nhật chia dọc làm đôi rồi phân làm 5 thành 10 ô dân. Mỗi bên chơi nhận một hàng 5 ô dân và 1 ô quan. Rải 70 hòn cuội nhỏ (hoặc hạt nhãn, hạt na) vào các ô, cứ ô dân 5 hòn, ô quan 10 hòn, gọi là quân. Người chơi thay nhau đi, bốc ở một ô dân rải theo chiều nào cũng được, đến ô dân nào lại được lấy quân rải tiếp mỗi ô một hòn, đến hòn cuối cùng có một ô trống thì được ăn toàn bộ số quân ở ô tiếp theo. Nếu gặp từ 2 ô trống hoặc ô quan gọi là chững thì không được đi nữa, trả phiên cho người kia. Khi nào 5 ô dân đều không còn quân, người chơi được rải mỗi ô một hòn, gọi là rải dân để đi tiếp. Chơi đến khi nào 2 ô quan hết quân, các ô dân lác đác, gọi là: "Hết quan, tàn dân, thu quân, bán ruộng”. Bên nào thiếu 30 quân thì “bán ruộng”, nghĩa là mất một ô dân của mình. Các quân rải đều lúc đi vào ô này (được gạch chéo) gọi là ao cá, người có ao được thu về cả. Người thua lúc nào thu lại thừa 30 quân thì xin chuộc ao. Mỗi lần rải quân đầu tiên là bắt đầu một ván chơi. Người chơi phải nhẩm tính để làm sao đi có lợi nhất cho mình, ăn được “quan” và những ô nhiều quân gọi là nhà giàu.

Chồng nụ chồng hoa

Bốn người chơi. Hai người ngồi đối mặt nhau duỗi thẳng chân, bàn chân dựng lên, chồng lên nhau cứ một chân người này đến một chân người kia. Hai người phải nhảy qua cái cột cao do 4 bàn chân dựng lên. Nhảy được rồi, mỗi người ngồi chồng thêm một nắm tay tiếp lên, gọi là chồng nụ. Lại nhảy qua được. Người ngồi chồng tiếp lên trên nắm tay, hai bàn tay còn lại dựng đứng, gọi là hoa. Cột nụ hoa lúc này đã cao trên dưới 80cm. Hai người nhảy qua được là thắng. Nếu nhảy bị chạm ở giai đoạn nào cũng bị thua, vào ngồi thay cho người khác ra nhảy.

Chơi ô đầm

Vẽ trên sân hai hàng dọc liền nhau, mỗi hàng có 5 ô to. ở chỗ tiếp góc 4 ô trên cùng, khoanh một vòng tròn nhỏ làm rốn. Đứng ở vạch cuối hai người chơi tung hòn cái bằng viên cuội bẹt hoặc mảnh sành vào rốn, người nào hòn cái gần rốn nhất đi trước. Mỗi người nhận một hàng. Đặt cái vào ô đầu tiên giáp vạch cuối, người chơi nhảy lò cò vào ô lấy chân đứng hất nhẹ dẫn cái đi theo hàng thẳng lên, rồi rẽ sang hàng bên dẫn cái trở về điểm xuất phát. Nếu cái nằm chạm vạch hoặc mỏi chân quá phải đổi chân thì dừng lại ở ô ấy, đợi lượt sau. Khi đi xong rồi, người thắng đứng quay lưng lại các ô, tung cái qua đầu, cái nằm ở ô nào được đánh dấu làm nhà, ván sau đi đến nhà được nghỉ đổi chân, còn đối phương lò cò nhảy vượt qua nhà của người khác.

Nếu ném cái ra ngoài các ô không được gì. 

Đá cầu

Thời Lý - Trần, vua và vương hầu rất thịnh hành đá cầu. Sử còn chép Trần ích Tắc con vua Trần Thái Tông rất giỏi đá cầu. Đinh Lưu đá cầu chúc thọ vua Lê.

Quả cầu làm bằng đồng xu kim loại có lỗ ở giữa. Dùng giấy bản tốt, cắt một dải ngang 6cm, dài 15cm. Đặt đồng xu vào giữa, gập hai mép ngang, vê tròn hai đầu giấy, dùi thủng qua lỗ xu cho hai đầu giấy chui qua. Kéo hai đầu giấy ôm chặt lấy đồng xu, rồi tỏa giấy ra, lấy kéo cắt một nửa phía trên thành các tua nhỏ, thế là thành quả cầu đá chân theo kiểu dân gian.

Số người chơi không hạn định. Có nhiều cách chơi: -  Người chơi nhảy lò cò một chân, một chân vừa đỡ cầu vừa đá hất lên, vừa đá vừa đếm kết quả cho đến khi cầu rơi xuống đất là hết ván. Chân đá có thể duỗi thẳng, gập vòng trước mặt hoặc đá hậu gập chân qua đằng sau. Đá cầu bằng ống chân, bàn chân, đùi, đều được.

-  Vạch một vạch ngang làm giới hạn, chia hai đội với số người bằng nhau. Một bên gieo cầu đá sang phía bên kia, họ đỡ và đá trả về bên này, có thể đỡ chuyền nhau qua vài người rồi mới đá sang đối phương. Cầu rơi xuống đất bên nào bên ấy thua một bàn.

Bịt mắt bắt dê

Người chơi đứng nắm tay nhau quây thành vòng tròn rộng. Hai người ở giữa cùng bị bịt chặt mắt bằng miếng vải, một làm dê vừa chạy vừa kêu be be, một người săn, nghe tiếng dê mà định hướng tìm bắt. Người làm vòng rào reo hò mách nước cho người bắt, nhưng là mách sai, để gây cười. Người săn bắt được dê, thì dê được thay chỗ làm người săn và một người khác ở hàng rào vào làm dê, luân phiên nhau, người săn thắng cuộc trở lại làm hàng rào. Có nơi bắt dê thật như ở hội Phù Đổng ngày xưa. 

Nhảy dây

Một sợi dây thừng dài 2m cho nhảy cá nhân, hoặc 4 - 5m cho nhảy tập thể.

Nhảy cá nhân:   Hai tay cầm hai đầu dây dang ra vung lên qua đầu, khi dây chạm đất, chân nhảy lên để dây vượt qua, như vậy là một vòng, vừa nhảy vừa đếm xem đến vòng bao nhiêu thì vướng chân vào dây phải ngừng để người khác nhảy. Ai đạt nhiều vòng là thắng. Chơi giỏi, hai tay cầm dây vắt chéo ngang ngực.

Nhảy tập thể:  Hai người cầm hai đầu dây bằng một tay, quay nhanh dây chạy vòng tròn cho vài người nhảy. Ai chạm dây phải ra thay làm người cầm dây cho người kia vào nhảy.

Đánh khăng

Trò chơi của thiếu niên nhanh nhẹn, tinh mắt. Chọn nơi chơi rộng, thoáng, ít người qua lại tránh tai nạn bị khăng văng vào.

Chơi hai người hoặc hai tốp thay phiên chơi. Dụng cụ chơi gồm hai chiếc khăng chặt từ cành tre hoặc thanh tre già vót tròn. “Khăng cái” to hơn, dài một gang rưỡi đến hai gang, một đầu vót nhỏ gần nhọn. “Khăng con” nhỏ hơn, ngắn khoảng 15cm.

Sân chơi:  Một đầu được khoét lỗ bằng đầu nhọn của khăng cái để làm “lồ”. Trên lồ khoảng 4m kẻ một vạch ngang làm “cổng”. Trước khi vào cuộc phải “khảo cái” xem bên nào được đi trước. Tay phải cầm khăng cái, tay trái tung khăng con lên, rồi dùng khăng cái “khấc” vào khăng con lúc rơi xuống để lại bay lên, đếm số lần khấc cho đến khi khăng con bị “khấc” hụt rơi xuống đất là thôi. Ai “khấc” được nhiều lần hơn được đánh trước. Cứ một người đánh một đỡ. Người đánh đứng ở phía “lồ”, không được xa lồ quá một bước, có thể chân trước, chân sau lồ. Người đỡ phải đứng phía trên vạch “cổng”.

Nguyên tắc chung là khi khăng con được đánh bay về phía cổng, người đỡ phải tìm cách đón bắt, nếu bắt được rồi, đứng trên vạch cổng ném khăng con về phía lồ, lúc này bên đánh đã phải đặt khăng cái nằm ngang trên miệng lồ. Nếu ném trúng được quyền vào đánh, bên kia ra đỡ. Nếu không bắt được khăng con để rơi xuống đất, cuộc chơi vẫn tiếp tục không thay đổi.

Một ván khăng có 10 mục chơi, mỗi mục có một kiểu đánh khác nhau, riêng mục “cầy” và “chầu” là giống nhau thôi. Thứ tự như sau: Cầy (còn gọi là “múc”), Đơ, Cơm, Mắm, Cổng, Gà, Chuông, Khẳng, Chầu, Nài.

Tùy cuộc chơi, có thể chỉ chọn dăm ba mục cho chóng hết ván. Nhiều nơi chỉ đánh có Cầy, Mắm và Gà.

Trước khi đánh phải xướng tên mục và hỏi “xong chưa?”, khi nào bên đỡ trả lời “xong”, khăng con mới được đánh lên.

Các kiểu đánh:

- Cầy:  là đặt khăng con nằm ngang miệng lồ, thọc đầu nhọn khăng cái xuống lỗ, dùng hai tay hất mạnh cho khăng con bay về phía trên cổng - nếu dưới cổng là mất lượt phải đổi cho bên kia đi.

-  Đơ: tay trái cầm khăng con, giơ lên ngang tầm vụt, tay phải cầm khăng cái vụt mạnh cho khăng con bay lên trên cổng.

- Cơm: tay phải cầm đầu nhọn khăng cái, đặt khăng con lên trên nắm tay ở phía sau khăng cái, hất tay tung khăng con lên rồi dùng khăng cái vụt cho nó bay lên phía trên cổng.

- Mắm: Cầm khăng cái như kiểu Cơm, đặt khăng con phía trước khăng cái trên đầu các ngón tay, hất tay tung khăng con lên đánh về phía cổng.

- Cổng: Không đứng ở lồ, đi lên giữa cổng tay trái cầm buông thõng, một đầu khăng con, tay phải quật khăng cái đánh khăng con bay về phía trước.

- Gà: Quay lại lồ, đặt khăng con một đầu chúc xuống lỗ, thò một đầu lên mặt đất, cầm khăng cái đánh mạnh cho khăng con bật lên cao rồi đón đà rơi xuống quật tiếp cho khăng con bay lên phía trước.

- Chuông:  Tay phải vừa cầm khăng cái, vừa dùng hai ngón cái và trỏ nhón một đầu khăng con buông thõng xuống, tung khăng con lên cao rồi đánh mạnh vào nó bay lên trước cổng.

- Khẳng- Còn gọi là Luồn: Giơ chân trái lên ngang, tay trái cầm khăng con luồn qua đùi tung lên cao cho tay phải cầm khăng cái đánh cho nó bay lên trước.

- Chầu: Chơi như đánh Múc.

 - Nài: Dùng khăng cái khấc vào khăng con như khảo cái, cho đến khi rơi xuống đất, được bao nhiêu lần thì được đánh phạt bấy nhiêu lần. Đánh phạt như đánh Cầy, đặt khăng con ngang miệng lồ, dùng hai tay cầm khăng cái hất khăng con bay lên trên vạch cổng. Đối phương bắt được thì mất phạt, xóa nợ. Không bắt được, phải cõng người thắng cuộc từ chỗ khăng con rơi xuống về đến lồ. Người thắng đặt khăng cái ngang miệng lồ rồi cầm khăng con cưỡi lên lưng người thua, khi họ chạy về phía lồ phải nhanh tay, nhanh mắt nhằm ném khăng con sao cho đúng vào khăng cái. Cứ ném trúng là được thêm một lần cõng.

Còn một cách chơi đơn giản hơn là chỉ đánh ba mục Cầy, Mắm và Gà như đã nói ở trên, nếu bên đỡ không bắt được khăng con, thì bên đánh được đo từ lồ cho đến nơi khăng con rơi, đo bằng khăng cái, mỗi đơn vị đo tính một điểm. Sau khi cả hai bên đánh xong, tính tổng số điểm ai hơn là thắng, được bên thua cõng năm vòng từ lồ đến vạch cổng.

II - Trò diễn dân gian

Rước

Rước là cầu nối giữa lễ và hội mà

trong hầu hết các hội làng ở Hà Nội đều có. Có đám rước của một làng, có đám rước của 8 làng như ở đền Cổ Loa, 10 làng ở chùa Nhót, 5 làng ở Kẻ Mọc... Lại có rước “đánh giải” từ làng này sang giao hiếu với làng kia theo nghĩa kết chạ như làng Thúy Lĩnh với hai làng Nam Dư, Bắc Biên với Hội Phụ, Hải Bối với Kim Chung, đình Kim Liên với đền Hàng Than...

 Thông thường Rước Kiệu sắp xếp theo trình tự như sau:

Ông Địa dẹp đường, cờ, trống, lọng, chiêng, voi hoặc ngựa thờ, tán, đồ chấp kích (đao, kiếm, thương, kích, trùy, côn... hoặc bát bảo) phường đồng văn bát âm, múa sênh tiền - mõ lộn, cờ vía hoặc cờ lệnh, long đình có tàn, quạt, lọng, vả che, cuối cùng là kiệu bát cống trên có ngai thờ, tượng hoặc bài vị.

Rước nam thần đô tùy là đàn ông, rước nữ thần đô tùy là đàn bà. Trang phục cổ.

Hội Yên Phụ rước một kiệu bát cống từ cung An Thọ vào đình. Hội Yên Quang rước kiệu “thần hồ” đi ven bờ Hồ Tây. Hội Nghi Tàm rước 6 kiệu từ đình đến chùa Kim Liên lại quay về. Hội đình Vẽ rước 4 kiệu. Hội Nhật Tân rước 7 kiệu: một kiệu thánh Uy đô Linh Lang và 6 kiệu các tướng, trong đó có 1 tướng mẫu do 8 nữ khiêng. Hội Tứ Liên rước 4 kiệu. Hội Hai Bà Trưng Đồng Nhân rước thánh giá ra sông Hồng làm lễ mộc dục.

Hội đình Kim Liên thờ Cao Sơn đại vương có ba làng rước kiệu đến là Quỳnh Lôi, Phương Liệt, Bạch Mai, rồi cùng rước đến đền Hàng Than thờ thánh Linh Lang.

Cổ Loa có rước “bát xã”. Tám làng là Cổ Loa, Mạch Tràng, Cầu Cả, Đài Bi, Săn Giã, Thư Cưu, Văn Thượng, Ngoại Sát cùng rước kiệu về đình Ngự Triều di quy, làm lễ tế hội đồng. Đám rước còn vòng qua giếng Ngọc và đi trên những đoạn thành cổ.

Rước kiệu ở hội Thủ Lệ đưa bài vị từ đình Vạn Phúc về, phải qua các đồi, gò nhấp nhô, nên đô tùy khiêng kiệu muốn giữ cho kiệu thăng bằng có lúc phải khiêng bò nên dãy đồi gò ấy có tên Núi Bò!

Đám rước ở hội Đền Ghềnh thờ mẫu, đô tùy là 24 cô gái đồng trinh khiêng long đình và võng. Các người cầm cờ, biển, tàn, tán, đi dẹp đường cũng đều là nữ.

Hội Triều Khúc đám rước rất uy nghi, rước tượng vua Phùng Hưng từ đình Sắc về đình chính. Kiệu 16 người khênh, phải có hai tốp thay nhau, 2 quân ngự lâm che quạt vả lớn. Cứ mỗi tiếng trống cái bước một bước, nên đám rước phải đi trong ba tiếng mới đến nơi. Hội Láng rước kiệu lội qua sông Tô gọi là “độ hà” rất vui nhộn.

Làng Giàn (Xuân Đỉnh) rước kiệu Ông, kiệu Bà từ đình Giàn sang chùa Thiên Phúc dâng hương, hôm sau rước tiếp hai kiệu ra miếu thờ Mẫu rồi mới trở lại đình. Đô tùy khiêng kiệu phải chay tịnh một tuần. 16 nam khiêng kiệu Ông, 16 nữ khiêng kiệu Bà. Kiệu Ông đi trước, kiệu Bà đi sau. Đi mở đường có các đội múa sênh tiền - mõ lộn, múa bồng, múa mặt nạ, múa tứ linh.

Đám rước đi qua cầu bỗng khựng lại, hai kiệu không đi thẳng mà quay tròn khoảng nửa giờ mới tiếp tục chạy nhanh về đình. Tương truyền trong đám rước, Ông cứ hay nhìn về đám gái làng khiến Bà ghen, xoay kiệu hờn dỗi để Ông phải xoay kiệu theo dỗ dành mãi mới chịu đi tiếp.

Hội chùa Đông Phù có rước 10 làng thuộc tổng Nam Phù Liệt xưa là: Đông Phù, Ninh Xá, Đam Uyên, Chanh Khúc, Mỹ ả, Yên Mỹ, Việt Yên, Đông Trạch, Tương Trúc, Tự Khoát. Đông Phù rước nhang án và 1 kiệu bát cống. Ninh Xá hai kiệu bát cống và long đình. Mỗi kiệu do 8 thiếu nữ khiêng, hai lọng che và người cầm kiếm đi dẹp đường. Mỗi kiệu có 8 nữ đô tùy dự phòng để nếu kiệu Bà bay nhiều lần phải thay người. Đám rước hội làng Tứ Liên có bốn kiệu lộng lẫy, đoàn múa sư tử dẫn đầu, rồi đến đoàn múa rồng. Sau kiệu thứ nhất có đoàn tế nam 18 cụ khăn xếp, áo the và đoàn tế nữ 30 lão bà y phục màu sắc lộng lẫy. Sau kiệu nhì có bát bảo và các vãi già mặc áo nâu sồng, cầm phướn hộ tống.

Sau kiệu thứ ba có các con nhang, đệ tử khăn chầu áo ngự, đội mâm ngũ quả. Và sau kiệu cuối cùng là các em thiếu niên.

Hội rước điện Thái Bình (xã Vân Nội, Đông Anh) lại đưa hương án đặt bài vị đức Hưng Đạo đại vương xuống thuyền ở bến Bỏi (Hải Bối), hành hương về Kiếp Bạc, trong dịp giỗ Cha tháng Tám ta hàng năm.

Nhiều hội có tục Rước Nước, khênh kiệu có chiếc chóe sứ ra bờ sông Hồng, rồi xuống thuyền ra giữa dòng, cử một lão ông hoặc lão bà nhè nhẹ, múc từng gáo nước đổ vào chóe. Nước này rước về để bao sái đồ tế tự và làm lễ mộc dục (tắm tượng). Đó là hội các làng Thổ Khối, Đông Dư, Thôn Nha, Bát Tràng, Trung Quan, Chử Xá... (huyện Gia Lâm), Chèm, Nhật Tảo, Nhật Tân, Phú Gia (huyện Từ Liêm và quận Tây Hồ), Võng La, Hải Bối, Mạch Lũng (huyện Đông Anh). Làng Thúy Lĩnh (huyện Thanh Trì) rước nước lấy ở giữa sông Hồng sang bờ bắc làm lễ ở đền Mẫu (xã Đông Dư, Gia Lâm) rồi mới quay về. Hội làng Yên Phụ và Quảng Bá lấy nước Hồ Tây. Hội Gióng lấy nước ở giêng đền Mẫu, hội Giàn lấy nước ở giếng cổ có từ thời Mã Viện.

Rước cỗ được tổ chức ở một số hội.

Hội Chử Xá là rước bánh dày, cỗ thi của 7 giáp. Mỗi giáp một mâm bàn sơn son thếp vàng. Mỗi mâm chia làm 22 ô nhỏ, đặt 22 chiếc bánh dày, hoa quả bày lên trên, do 8 cô gái áo quần trắng, khăn xanh thắt lưng đỏ, khênh đòn.

Mâm cỗ rước của hội làng Vĩnh Tuy có hai tầng, bên dưới là thùng để hồng, chuối, cốm, bên trên là 12 phẩm oản to đóng bằng xôi nếp.

Làng Kim Liên thi mâm cỗ bảy tầng, tầng dưới cùng là xôi gấc, rồi đến giò, chả, bánh su sê, gà luộc để cả con tạo dáng thành các hình Phật Bà, Thạch Sanh, Lã Vọng... và các tầng hoa trái.

Làng Đại Lan (xã Duyên Hà) có tục rước cá lăng sống. Cứ ba giáp một con, nặng trên dưới 10kg.

Cá đặt trên án thư, buộc dây vải đỏ. Trình thành hoàng xong đem về làm cỗ gồm: gỏi cá lăng; cá lăng cắt miếng ướp nghệ đun chín, bày vào đĩa, rắc giềng giã nhỏ, canh cá lăng băm viên nấu rau cần. Cỗ cá lăng đặt trong mâm sơn son thếp vàng có chân. Mâm thùng do hai trai làng áo the, khăn xếp, thắt lưng đỏ khiêng, có hai lọng che. Rước cỗ từ nhà đăng cai ra đình, ban nhạc bát âm dẫn trước.

Cỗ rước làng Cáo Đỉnh có 200 bánh dày to, làm lễ ông bà Vũ Phục xong, phát lộc cho dân.

Hội Phủ Tây Hồ và Thôn Nha có tục rước mã đưa về thờ.

Vui nhộn là hội rước Thánh Tăng làng Phú Xá. Tượng thánh là một cậu bé áo triều thiên, mũ cánh chuồn, tạc ở tư thế ngồi, đặt trên kiệu, do mười người cả trai, gái túm vào khênh từ dốc đê về ngã ba Nhật Tân. Rước ban đêm dưới ánh trăng, vừa rước vừa hô: Hù hí! Hù hí!

Trong hội Gióng (Phù Đổng) có rước “long giá”, tức là con ngựa gỗ rất lớn sơn trắng đặt trên giá có bốn bánh xe, kéo bằng dây chão to.

Hội Gióng đền Sóc lại rước voi giấy, đan cốt tre, phất giấy rồi sơn đen, từ đình làng Dược Thượng về đền Sóc.

Ngày xưa, kinh thành Thăng Long còn có rước trâu đất và Thần nông, quan Phủ Doãn tiến hành đắp tượng. Đúng ngày lập xuân, dân tổ chức rước tượng đất của trâu “Xuân Ngưu” và Thần nông “Câu Mang” từ đền Bạch Mã ra đàn tế ở cửa Đông Hà. Trâu đất được nhuộm màu ứng với thuyết ngũ hành. Năm nào trâu trắng là mùa màng gặp khó khăn. Lễ tế vào nửa đêm. Một vị trưởng họ đánh roi vào trâu đất rồi rước vào sân điện làm lễ “tiến Xuân Ngưu”. Trong đám rước, mọi người cùng hát:

"Bao giờ Mang hiện đến ngày

Cày bừa cho kỹ mạ này đem gieo".

Rước trong lễ hội có thể coi như một trò diễn với các lớp lang, thể lệ quy định khá chặt chẽ. Người được tham gia rước lấy làm vinh dự, người đi xem rước thì hô hào, cổ vũ, khích lệ các đô tùy và phù giá, gây nên không khí náo nức trên suốt tuyến đường rước.

Hội trận

Thiên diễn xướng anh hùng ca về Thánh Gióng trong lễ hội Phù Đổng (Gia Lâm). Hội trận tổ chức có bài bản, quy mô với nhiều trò diễn đặc sắc đã có ngót ngàn năm nay, do 5 làng gồm 19 giáp lo liệu. Bốn làng là Phù Đổng, Phù Dực, Đổng Xuyên, Đổng Viên (nay đều thuộc xã Phù Đổng) và làng Hội Xá tham gia với phường ải Lao.

Chỉ có 10 giáp của hai làng Phù Đổng, Phù Dực được luân phiên nhau đăng cai làm giáp kéo hội. Bộ chỉ huy của Ông Gióng được tượng trưng bằng sáu ông hiệu: Hiệu cờ, Hiệu trống, Hiệu chiêng, Hiệu trung quân và hai Hiệu tiểu cổ.

Quân lính có 120 người gồm phù giá nội, phù giá ngoại, xướng suất, quân thám sát, quân lương, đội cờ, biển, đồ thờ, ban nhạc lễ và 28 cô gái đóng vai nữ tướng giặc Ân.

Ngoài các đám rước như rước nước, rước miều (cờ trận), rước khám đường... các trò múa hát ải Lao, múa bắt hổ, múa bái tướng của các ông Hiệu lúc xuất quân là hai trò diễn trận đánh chính của ông Gióng.

Trận thứ nhất ở Đống Đàm:  Thám sát báo tin có giặc. Trống chiêng nổi lên. Quân sĩ lên đường kéo theo Long giá, tức con ngựa gỗ sơn trắng đặt trên xe 4 bánh, tới chiến trường là một bãi đất dưới chân đê. ở đấy, trải ba chiếc chiếu, giữa mỗi chiếu có một chiếc bát úp lên tờ giấy trắng. Trống lệnh nổi, tiếng reo hò dậy đất. Các tướng Ân xuống kiệu đứng chịu sự tấn công của quân ta. Hiệu cờ giương cao cờ bung ra hàng trăm bướm giấy trắng và mảnh gỗ trầm, múa cờ ba vòng từ phải sang trái (ba ván cờ thuận) trên từng chiếu, đá tung chiếc bát và tờ giấy. Trống chiêng rộ lên mừng chiến thắng. Các tướng Ân bại trận lên kiệu về Phù Đổng. Quân ta kéo về đền Thượng mừng công.

Trận thứ hai ở Soi Bia:  Quân ta lại mở đợt tiến công địch, cấp tốc phá tan giặc Ân bằng biểu tượng của ba ván cờ nghịch, Hiệu cờ phất cờ từ trái sang phải. Bắt hai tướng chủ của giặc là tướng Đốc, tướng Ngựa dẫn về đền làm lễ chém.

Đêm mở tiệc lớn khao quân.

Hội trận là cuộc diễn xướng sử thi hùng tráng nhất trong vùng Hà Nội, với hàng nghìn người tham gia trình diễn và phục vụ, lại có hàng vạn khách thập phương về dự hội, đã trở thành sinh hoạt văn hóa truyền thống của xứ Kinh Bắc xưa, nay thuộc thủ đô.

Bởi vậy, trong dân gian còn truyền tụng câu ca

 "Ai ơi mồng chín tháng Tư

Không đi hội Gióng cũng hư mất đời".

Lễ chém tướng - chém yêu

Lễ chém tướng là miếng trò diễn trong hội Gióng ở Phù Đổng và đền Sóc, nơi ông Dóng sinh ra và nơi ông bay về trời.

ở Hội Gióng Phù Đổng, sau khi kết thúc ba ván cờ nghịch, quân ta đại thắng, tướng Đốc và tướng Ngựa cầm đầu giặc Ân do hai cô gái trẻ đóng bị bắt giải về đền Thượng, có các nữ tướng giặc bại trận đi theo. Hai chủ tướng giặc quỳ trước bàn thờ Thánh Gióng lạy bốn lạy hai vái, vị thừa tế dùng thanh kiếm lấy được của giặc hất mũ và phanh cái áo dài khoác ngoài của tướng giặc ngụ ý đã chém đầu, lột da trị tội. Còn ở đền Sóc (xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn) sau lễ dâng “hoa tre” và tung hoa tre cho mọi người tranh lộc, có lễ chém tướng Ân.

Ba thiếu nữ đóng giả tướng giặc. Từ trên núi cao - nơi ông Gióng về trời - có người phất cờ lệnh, thì ở phía dưới chân núi quân ta nhanh nhẹn làm động tác chém tượng trưng đầu giặc. Ba tướng giặc ù té chạy lẫn vào chỗ vắng đã có người thân đón sẵn cõng chạy về nhà.

 Lễ chém yêu trình diễn ở hội làng Nhội, nơi có tục rước vua sống về trừ ma gà để giúp An Dương Vương xây thành ốc.

Khi đám rước về đến đền, có mang theo những gộc tre hình đầu gà, lại có người đóng vai thày tu cầm gươm đi bên. Thày tu chém ba nhát gươm vào một hòn đá làm lễ “ướm gươm” rồi đổ tượng trưng bát máu gà lên đá, coi như đã chém yêu xong.

 Múa hát ải lao

Phường ải Lao ở làng Hội Xá (Gia Lâm) chuyên để trình diễn trong hội Gióng Phù Đổng ở bên kia sông Đuống. Điệu múa hát này còn gọi “Tùng choặc” ôn chuyện truyền thuyết về trẻ chăn trâu, chăn bò làng này đã đi theo Thánh Gióng dẹp giặc Ân.

Đoàn múa hát gồm 20 người, trong đó có một người đội lốt đầu hổ, quần liền áo màu vàng có vằn đen, 1 trống khẩu, 1 đánh mèn, 1 cầm cung tên, 1 cầm cần câu, 2 cầm cờ lau, còn lại vừa hát, vừa gõ hai thanh tre cật vào nhau, một người cầm chịch tay nâng lên hạ xuống chiếc gậy dài buộc chùm nhạc sóc rung lên giữ nhịp, một người lĩnh xướng cầm trống khẩu điểm vào câu hát. Phường có 2 điệu múa: cúng thần và vây bắt hổ. Đi cùng với phường ải Lao là 12 em mặc áo dài đỏ cầm roi mây đi dẹp đám.

Tuy chỉ phục vụ nghi lễ, với 12 bài hát truyền thông kể sự tích và ca ngợi công lao ông Gióng như:

Thứ sáu đời vua Hùng Vương

Ân sai 28 tướng, tướng cường nữ nhung

Xâm thương, cậy thế khoe hùng

Quân sang đóng chật một vùng Vũ Ninh...

bên cạnh đó còn có những lời ca trữ tình đậm đà chất giao duyên như “bài hát đi đường” có câu:

"ở gần hay là ở xa

Cách phủ cách huyện hay là cách sông

Xa xôi cách mấy quãng đồng

Để anh bỏ việc bỏ công đi tìm...

Bởi vậy, múa hát ải Lao tạo thêm nét độc đáo của một trò diễn góp vào thành công của hội Gióng.

 Múa bơi cạn

Trong hội làng Hồ khẩu (nay thuộc phường Bưởi, quận Tây Hồ) có trò múa bơi cạn.

Ba mươi sáu chàng trai tân, khỏe mạnh, được làng tuyển chọn, phải ăn chay từ đầu tháng để vào hội, gọi là “quân bơi”.

Họ chia làm ba tốp, mỗi tốp có một “cái bơi” đứng đầu, quân xếp hàng đôi tay cầm chèo bằng gỗ, đốc có tay cầm, phần đốc sơn then, phần bản chèo sơn trắng vẽ mây vàng.

Cái bơi mặc áo lương dài, khăn đen, quần lửng, thắt lưng xanh ngang hông bỏ múi cạnh sườn, cầm mõ. Quần bơi áo chẽn, nẹp tím, chít khăn đen, quần nâu, quấn chân xà cạp đen.

Trống lệnh nổi lên. Từng tốp cầm chèo dựng trước ngực, chạy vào vòng cánh cung, vái ba vái trước kiệu. Theo trống lệnh, quân bơi quỳ một chân cầm chèo trong tư thế chuẩn bị.

Cái bơi gõ mõ điều khiển, cứ một tiếng mõ là bơi cạn một lần, miệng đồng thanh hô: "huầy". Sau, cái bơi hò hai tiếng một, cả tốp quân bơi xô theo: - Dô huầy!

Hết tốp này đến tốp kia, đủ ba lượt là xong.

Múa đèn

Múa đèn ở hội Đồng Nhân, thờ Hai Bà Trưng

Đội múa khoảng mười thiếu nữ, áo dài đen, khăn vấn, thắt lưng đỏ bỏ múi cạnh sườn ra bên ngoài áo. Người múa hai tay cầm hai cây đèn, đi thành hàng lượn qua, lượn lại trước bàn thờ, theo nhịp vỗ của “con đĩ đánh bồng” dẫn đầu. Đèn trông như những chiếc đài vuông, bọc lụa trắng, cắt dán hình hoa lá trang trí, dưới có tay cầm, ở giữa thắp ngọn nến.

Đội múa thay đổi đội hình luôn, lúc nối đuôi nhau, khi tách thành hàng đôi, lại đi chéo, đi thẳng, đi lượn thành vòng tròn, hoặc từng đôi đối mặt nhau. Động tác múa nhịp nhàng, hai tay lên xuống vẫn phải nâng giữ cây đèn không nghiêng ngả, nến không được tắt và không bén sang phía bên cạnh làm cháy hoa giấy dán trên mặt lụa.

Dưới ánh nến lung linh, khi tỏ, khi mờ, chập chờn trong âm sắc đục trầm của trống bồng làm tăng không khí huyền ảo, kỳ bí trước ban thờ hai vị nữ anh hùng dân tộc.

Múa đèn khá độc đáo, thể hiện sự khéo léo, duyên dáng của phái nữ, tạo nên nét riêng cho lễ hội này.

Múa bài bông

Điệu múa dân gian trong các lễ hội lớn, mừng được mùa, mừng chiến thắng. Cũng sử dụng trong hát cửa đình vào giai đoạn gần kết thúc.

Đội múa nữ trẻ đẹp, 8 hoặc 10 người, trang phục riêng. Đầu đội mũ kim phượng dáng bông sen cách điệu, mình mặc áo mã tiền đỏ, phía gấu đính tua chân chỉ hạt bột, áo mũ đều thêu kim tuyến sặc sỡ, thắt lưng nhiễu khác màu, quần lĩnh đen chít ống, chân đi hài thêu.

Họ đặt trên vai những đòn gánh nhỏ sơn son cong hai đầu, treo đèn lồng thắp nến nhiều màu hoặc lẵng hoa lụa rất đẹp. Đội hình lúc múa đan xen lẫn nhau, một cô gánh đèn đến một cô gánh hoa.

Có nơi còn kết hợp với đội múa đèn.

Họ vừa di chuyển đội hình, uốn lượn rất khéo, vừa hát theo nhịp điệu nhạc tấu nghi lễ, lúc khoan thai dịu dàng, lúc tưng bừng sôi động.

Trong hát cửa đình Lỗ Khê và hội các làng Phú Mỹ, Phú Gia, Đông Ngạc, Bát Tràng, Tứ Liên, Phú Diễn, Minh Khai... đều có hát ca trù, đôi nơi múa hát Bài bông hoặc Bỏ bộ.

Múa bỏ bộ

Thường để kết thúc phần hát cửa đình nghi lễ chuyển sang phần liên hoan văn nghệ. Đội múa nữ vừa múa vừa hát diễn tả không khí lao động như hái chè, quay tơ, dệt lụa, hái hoa, bắt bướm... hoặc đánh võ, luyện gươm... múa hát Bỏ bộ hay đi đôi với múa hát Bài bông.

Múa sênh tiền - mõ lộn

Do hai nam diễn viên trang phục múa trình trò, mở đầu cho các đám rước theo nhịp chung của dàn bát âm. Một người gõ sênh tiền. Một người đánh mõ. Sênh tiền là nhạc khí dân tộc gồm ba thanh gỗ dẹt dài hai gang tay, chia làm hai bộ phận. Tay trái kẹp hai thanh gỗ chập vào nhau ở nơi cầm, mở ra dập vào theo nhịp. Thanh trên móc một chuỗi tiền đồng, khi rung vang lên âm kim. Thanh dưới có những rãnh sắc cạnh khía ngang, buộc chùm nhạc sóc, để khi thanh gỗ thứ ba cầm ở tay phải kéo lướt trên rãnh tạo ra tiếng lách cách âm mộc. Đánh sênh tiền cổ tay phải thật dẻo, khi đập rung các thanh gỗ, lúc gõ lên nhau, lúc lướt cạnh tạo ra tiếng gỗ, tiếng đồng chen nhau.

Mõ bằng gỗ mít khoét rỗng hoặc bằng củ tre tạo dáng con sò lớn, đánh dùi một.

Hai người vừa gõ, vừa rung nhạc cụ lại phải nhảy múa đối xứng với nhau, động tác uyển chuyển, lại có lúc nhảy lộn ngược chiều nhau.

Người múa mõ lộn khua mõ tứ phía, lúc đưa mõ lên gõ trên đầu, lúc quặt mõ gõ phía sau lưng, khi sang phải, lúc sang trái, khi cúi, khi ngửa, linh hoạt, dẻo dang... tạo được không khí sôi động, hấp dẫn người xem.

 Múa đánh bồng

Còn gọi “múa bồng” hay “con đĩ đánh bồng” trò diễn thường có trong các đám rước ở hội làng. “Bồng” là một thứ trống cơm, nhỏ hơn, tang trống khoét nguyên từ một khúc gỗ dài khoảng 2 - 3 gang tay, bịt hai mặt da đường kính hơn gang tay, rút căng hay để trùng mặt da là do độ kéo của các dây chằng néo giữa hai mặt trống với nhau qua tang, tạo nên âm sắc khác nhau. Còn từ “con đĩ” ở đây không mang ý xấu, chỉ có nghĩa “mẹ đĩ” là người đàn bà mà thôi.

Người đánh bồng là nam đóng giả nữ, áo tứ thân, khăn vấn mỏ quạ, quàng qua vai và ngang lưng những dải lụa màu, trống bồng treo trước bụng, lại cắm sau lưng bốn lá cờ đuôi nheo bay lất phất, vừa đi vừa múa theo dàn bát âm cử bài Lưu thủy. Hai bàn tay vỗ vào mặt trống, ở giữa thì tạo ra âm bình, ở cạnh ra âm cộc, vừa gõ ngón tay vừa bịt mặt da phát ra âm láp, lại có lúc búng vào mặt trống thành tiếng trong, tiếng đục rất vui tai. Dáng điệu múa lại duyên dáng, mềm mại, uốn lượn trước dàn nhạc, dọn đường cho đám rước như ở hội Đồng Nhân. Có nơi không cải trang nữ, nam mặc áo the, quần trắng, khăn lượt, thắt bao lưng màu, đeo trống bồng. Đặc biệt nghệ thuật cao là đôi múa bồng trong hội Triều Khúc (Thanh Trì). Hai người múa đối xứng, kết hợp động tác chân với tay, đội hình luôn thay đổi theo hướng ngược chiều nhau, nhịp theo trống chiêng dồn dập.

Múa mặt nạ

Dưới hình thức hóa trang làm thay đổi hình dáng người trình diễn, mặt đeo mặt nạ, hoặc khoác lốt thú, phụ trợ cho các đám rước kiệu, các trò múa sư tử, múa rồng... trong lễ hội, xuất hiện từ thời Lý ở Thăng Long.

Phổ biến là ông Thổ, ông Địa trong các đám rước sư tử đêm Trung thu. Hai diễn viên đeo mặt nạ tròn xoe to bằng cái mẹt, tạo hình đôi mắt liếc tình, nụ cười cợt nhạo, đôi má đỏ phính. Họ mặc áo dài, quần trắng, bụng độn phồng to như úp rổ, thắt lưng màu trễ dưới rốn, tay phe phẩy múa chiếc quạt giấy xòe rộng hoặc miếng quạt mo lớn. Họ lúc đi dọn đám, lúc vờn múa với sư tử.

Trong đám rước hội, ông Địa làm người dẹp đường đi trước. Hội làng Hải Bối, ông Địa cầm cần câu buộc cá bằng mo.

Đoàn ải Lao trong hội Gióng có múa đội lốt hổ dẫn đầu.

Trong hội làng Tầm Xá có múa đảo mặt nạ gọi là “ổi lỗi”. Có 13 mặt nạ mang hình tượng Mẹ và 6 con trai, 6 con gái.

Múa tứ linh phục vụ hát cửa đình do bốn người đóng lốt bốn con vật thiêng là long, ly, quy, phượng. Riêng rồng không thể một người múa được nên thay bằng con hạc. Mỗi con múa theo bài bản riêng nhưng phụ họa lẫn nhau thành một màn trò diễn đặc sắc.

ở làng Lệ Mật có tục múa Rắn kể lại sự tích chàng trai họ Hoàng đánh thủy quái, cứu xác công chúa nhà Lý.

 Múa sư tử - múa rồng

Múa sư tử còn gọi múa lân có từ lâu đời, vốn là trò chơi của người lớn, sau mới mở rộng cho các em chơi dịp rằm trung thu. Hà Nội có nhiều phường múa sư tử nổi danh chuyên đi múa lấy giải, múa trong lễ hội...

Múa rồng cũng vậy, chỉ khác ở hình thức là phải do nhiều người trình diễn bởi con rồng dài tới 20 - 30m.

Đầu sư tử và đầu rồng, đuôi rồng đều bồi bằng giấy có khung nan tre néo giữ bên trong, ngoài vẽ sơn quang dầu tạo dáng dữ dằn của con thú. Hàm dưới sư tử có túm râu dài, gập lên, nhả xuống được để người múa nhìn qua đó điều khiển sư tử vờn cầu, phối hợp với người biểu diễn vũ thuật và chồng người lên cao giật giải. Sư tử có đuôi là dải vải điều do một người cầm vung vẩy chạy theo. Các đội múa sư tử của Vĩnh Tuy, Nguyên Xá, Nhật Tân, Phú Thượng, Thổ Quan, Hàng Buồm... có tiếng từ xưa.

Rồng mình dài vài chục mét bằng vải vàng hoặc xanh, đỏ có kỳ lửa trên lưng. Đầu, đuôi, thân chia ra nhiều đoạn, được gắn vào đầu một cọc tre dài để người diễn đưa lên xuống, tạt phải, trái, tạo khúc lượn, dễ dàng chuyển động vẫy vùng thoải mái. Chỉ huy múa rồng cầm “hòn ngọc” to bằng giỏ ấm để nhử rồng đớp.

Múa sư tử, múa rồng đều theo nhịp trống, thanh la thúc nhanh chậm, to nhỏ. Thường lệ có ông Địa đi theo vừa múa quạt đùa cợt, vừa dẹp đường. Hội làng Nhật Tân, Tứ Liên, Nguyên Xá... đều có múa rồng. Đặc biệt ở hội Đống Đa có múa rồng lửa diễn tả trận đánh hỏa công của vua Quang Trung.

Múa rối nước

Từ thời Lý, múa rối nước đã trở thành trò diễn dân gian đặc sắc của dân tộc ta. Văn bia chùa Đọi (1121) từng kể về cảnh múa rối nước khá sinh động ở kinh thành Thăng Long.

Làng Đào Thục (xã Thụy Lâm, Đông Anh) là một trong những cái nôi múa rối nước ở Việt Nam.

Rối nước diễn trên mặt nước ao, hồ, trước một nhà thủy đình dựng bằng tre nứa, buông mành kín làm hậu trường cho người biểu diễn ra trò.

Con rối làm bằng gỗ, sơn son thếp vàng, được điều khiển từ xa bằng bộ máy tinh xảo đặt ngầm dưới nước. Có trò phải dùng 8 - 9 nghệ nhân điều khiển kết hợp. Nghệ nhân phải lội đứng dưới nước cử động các con sào, dây, gậy để làm cho con rối tung tăng bơi lội, chạy nhảy, người bơi thuyền câu cá, úp nơm, bắt vịt, xay lúa giã gạo, quăng chài cho đến phất cờ nổ pháo, rồng vàng phun nước, chém đứt đầu hổ... Ngoài các trò lẻ, múa rối còn diễn tích cổ về Lê Lợi, Hai Bà Trưng, Đinh Bộ Lĩnh...

Diễn rối nước có dàn nhạc dân tộc dạo nền và đệm cho người hát theo làn điệu chèo, dân ca. Các tích trò còn có lời thoại theo nhân vật.

Vai giáo trò của phường Đào Thục là Ba Khí, khác với chú Tễu của các phường rối Thạch Thất (Hà Tây) và Nguyên Xá (Thái Bình).

Nghệ thuật múa rối nước rất độc đáo, đòi hỏi không ngừng sang tạo, luôn phát minh vai rối mới, trò mới mang tính cách riêng biệt của từng phường.

Trò khéo

Sách “Lĩnh Nam chích quái” từng miêu tả các trò khéo: Đi trên dây, nhào lộn, uốn dẻo, lăn trong lồng, nhảy cầu bập bênh... đã có từ thời Đinh. Các thời sau, ở Thăng Long trò khéo phát triển và thường được trình diễn cùng với múa võ trong các ngày lễ hội, ngày tết, trong các phiên chợ kinh thành. Sau thành các trò xiếc và tạp kỹ.

Hai cột tre cao 3 - 4m trồng trên một bãi rộng, cách nhau khoảng 10m, trên căng một sợi chão to nối hai cột. Diễn viên nữ, quần áo bó ống gọn gàng, thắt lưng bỏ múi, tay cầm chiếc quạt giấy xòe to để giữ thăng bằng, đi lại thoăn thoắt trên dây. Diễn viên nam leo cột lên cao, đi trên dây, hai tay múa rất dẻo. Chiếc dây võng xuống vì sức nặng của hai người. Thỉnh thoảng một trong số họ làm như trượt chân ngã xuống, nhưng lại vẫn ngồi trên dây, phe phẩy quạt, vắt chân chữ ngũ ung dung...

Trò đi cà kheo cao lênh khênh, vừa đi, vừa trêu ghẹo nhau, đuổi bắt nhau, làm những động tác gây cười. Lại có tiết mục đi cà kheo ngắn trên dây. Bên cạnh đó là các trò nhào lộn dưới đất, nhào lộn trên dây, chồng người rồi xoay tròn, uốn dẻo, trồng cây chuối, nhảy cầu hất tung người...

Xen kẽ với các trò này là các miếng ảo thuật biến hóa khôn lường. Diễn viên nuốt trứng nhả ra gà, ấp trứng gà trong cơi trầu thành chú sống thiến, nhai nắm đinh sắt rồi nuốt chửng, đi chân đất trên lò than hồng...

 Hát trống quân

Lối hát đối đáp giao duyên này thường tổ chức dưới đêm trăng thu ở các làng ven sông Nhuệ, sông Tô... trong hội làng Nhật Tân, Hải Bối, Long Biên.

Nhạc đệm cho hát trống quân rất đơn giản. Xa xưa là một cái hố sâu, bịt miệng bằng miếng gỗ mỏng, căng sợi dây mây dài ngang qua hố rồi lấy thanh tre chống từ mặt gỗ lên, làm căng dây mây, dùng dùi gỗ đánh vào dây phát ra tiếng trống đất “thình thùng thình” vừa ấm, vừa vui tai. Sau, người ta úp cái thùng sắt tây xuống đất căng sợi thép ngang qua thay cho trống đất, tiếng vang hơn.

Lời trống quân là thể thơ lục bát được ngắt ra mỗi câu làm 3 đoạn, cách nhau bằng tiếng đệm hoặc nhắc lại. Thí dụ:

Trống quân (mà) anh đánh (đánh) nhịp ba

Lúc vào (thời) nhịp bảy (ấy) lúc ra nhịp mười.

"Thình thùng thình"

 

Thường có hai toán nam nữ, hát thay nhau từng người, đối đáp vận câu tại chỗ. Mở đầu là câu ướm hỏi, rào đón:

 

- "Trước khi hát anh có lời rao

Không chồng thời vào có chồng thời ra

Có chồng thì tránh cho xa

Không chồng thì sẽ lân la đến gần"...

Không ngờ lại bị các cô trêu lại:

- Trống quân em lập lên đây

áo trải làm chiếu, khăn quây làm mùng

Đùa vui dưới ánh trăng trong

Có con cũng hát, có chồng cũng chơi

Con thời em mướn vú nuôi

Chồng thời em để hát nơi xóm nhà!...

Lân la dẫn đến lúc mời trầu:

- "Trầu này têm tối hôm qua

Giấu cha, giấu mẹ đem ra mời chàng".

Rồi hẹn hò nhau:

- "Thương người lắm lắm người ơi

Biết đâu thanh vắng mà ngồi thở than..."

Hoặc cất tiếng trách:

- "Công anh gánh đất trồng đào

Bây giờ hoa để lọt vào tay ai..."

Sau mỗi câu hát là tiếng đàn đệm "thình thùng thình" làm cho cuộc vui không biết lúc tàn, mê mải hát thâu canh cũng là chuyện thường ở nơi trăng nước hữu tình.

Hát đúm

Hát đối đáp ở chốn hội hè đông người, không có nhạc đệm, tính chất phóng khoáng, thoáng đạt hơn, có thể dùng các làn điệu sa mạc, bồng mạc, cò lả, hát ví... có đoạn lĩnh xướng, có đoạn đồng ca phụ họa. Trước đây, trong cuộc hát kèm theo tục quăng đúm. Đúm là chiếc khăn tay bọc miếng trầu. Cô gái hát xong quăng sang cho chàng trai mình để ý, đúm trúng ai người đó phải hát trả lời, rồi lại bọc tặng vật ném trả bên nữ.

Tính tập thể, hát nhóm của hát đúm cao hơn. Ngoài các lời giao duyên, họ còn thách đố nhau về đất nước, lịch sử, con người... như:

- "ở đâu bên đục, bên trong

ở đâu thắt đáy cổ bồng lại có thánh sinh!"

 Hát ví

Trong lúc lao động sản xuất trên đồng ruộng, trai gái thường vừa làm, vừa hát ví trao đổi tình cảm, tâm sự với nhau về quê hương và con người.

Nào là:

- "Người ta đi cấy lấy công

Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề..."

- "Bao giờ lở núi Tản Viên

Cạn sông Tô Lịch chẳng quên nghĩa chàng..."

 

Khi thì ướm hỏi:

 

- "Đất Ngọc Hà tốt tươi phong cảnh

Gái Ngọc Hà vừa đảm vừa xinh

Ai người gánh nước giếng đình

Còn chăng hay đã trao tình cho ai?"

Lúc hát ghẹo một cô gánh rau trên vai:

- "Gánh nặng mà đi đường dài

Để anh gánh đỡ một vai nên chồng..."

Gặp cô chanh chua, câu trả lời thật sỗ sàng:

- "Gánh thì chị trả tiền công

Mặt kia chẳng đáng làm chồng chị đâu..."

Để lại có lời đáp:

- "Chê đây, lấy đấy sao đành

Em chê cam ngọt lấy cành quít hôi..."

 

Có khi cô gái chủ động trêu cả khách qua làng:

 

- Hỡi anh đi đường cái quan

Dừng chân đứng lại em than vài lời.

Đi đâu vội mấy ai ơi!

Công việc đã có chị tôi ở nhà..."

 

Nếu khách cũng là tay hát ví giỏi sẽ đứng lại hát đối đáp, câu chuyện về sau càng mặn mà hoặc có thể lại sinh ra khích bác lẫn nhau, còn tùy... 

 

Hát xẩm

Gánh xẩm thường đi hát rong ở các chỗ tụ hội đông người, do một gia đình mà người chủ mắc tật mù lòa lập ra. Họ trải manh chiếu ngồi bệt xuống đàn hát hết bài nọ sang bài kia. Một cái thau đồng đặt trước mặt đón nhận những đồng xu, đồng hào của người nghe, vây chung quanh.

Diễn viên xẩm phải thuộc nhiều làn điệu như Xẩm chợ, Xẩm xoan, Xẩm dựng, Xẩm xếp... lại phải thuộc nhiều bài hát, tích hát kể chuyện cổ tích, ca ngợi anh hùng tiết tháo, cổ vũ tinh thần yêu nước, tương thân tương ái đồng bào, giáo huấn về đạo lý làm người, răn đời khuyến thiện, trừ ác...

Nam hát giọng “thổ” kiêm kéo hồ gáo, gảy đàn bầu, gõ trống mảnh. Nữ ngân cao giọng “kim” khi lĩnh xướng, gõ phách đệm. Lại có trẻ em giọng chưa vỡ, lanh lảnh hát đế hoặc phụ họa.

Bài hát kể tích cổ như Tống Trân - Cúc Hoa mộc mạc mà xúc động: "Chàng ơi lên ngựa ra đi / Để thiếp dắt mẹ ở thì nơi nao / Xưa nay sum họp có nhau / Bây giờ mưa nắng biết hầu cậy ai..."

Lại có khi miêu tả chân dung một tên quan lại đáng ghét: "Khi bình làm hại dân ta / Túi tham mở rộng chẳng tha miếng gì / Đến khi hoạn nạn gian nguy / Mắt trông lơ láo chân đi gập ghềnh..."

Lời hát than thân trách phận, vợ chồng nhắn nhủ nhau... cứ lan tỏa trong không gian, lặng lẽ lắng đọng vào lòng người nghe, làm cho những canh hát xẩm gần gũi với công chúng, người hát với người nghe hòa chung nỗi niềm tâm sự...

Hát cửa đình - ca trù

Diễn xướng tổng hợp ca - múa - nhạc trong hội làng mang tính cách nghi lễ trang trọng. Một cái nôi hát cửa đình là làng Lỗ Khê (nay thuộc xã Liên Hà, huyện Đông Anh) tương truyền có từ thời Lê (TK XV). Từ hát cửa đình chuyển dần sang ca trù mang tính văn nghệ dân gian rồi hát thính phòng gọi là ả đào.

Phường Lỗ Khê khi hát thờ ở nhà thờ tổ Ca công có lệ hát ngâm hai khúc “Non mai” và “Hồng hạnh”. Non mai: Kép ngâm trước, đào ngâm lại sau; còn Hồng hạnh chỉ có đào ngâm. Hai khúc này không trình bày ở đâu khác.

Trình tự hát cửa đình Lỗ Khê như sau:

1. Giáo trống, 2. Giáo hương, 3. Dâng hương,

4. Thét nhạc, 5. Hát giai (gồm nhiều thể loại như đò đưa, huê tình, bắc phản, gửi thư, kể chuyện, sử, hãm, cung huỳnh.... chủ yếu là hát nói, mưỡu), 6. Đọc phú, 7. Đọc thơ, 8. Tỳ bà, 9. Đại thạch, 10. Bỏ bộ, 11. Bài bông, 12. Tấu nhạc - múa tứ linh.

Hát cửa đình trong các hội làng phải có nhiều đào nương và các tốp múa nữ phụ họa.

Bắt đầu bằng lễ tế thần ở ngoài sân đình gọi là tế ngoại tán. Cứ mỗi tuần rượu, đào nương phải múa nhạc theo tốp bốn người. Múa hòa nhịp với các động tác tế: xoay tròn hai cổ tay, chân bước lên, xuống, không được quay lưng vào ban thờ.

Hai đào múa xén ở hai bên.

Tế xong, cả tốp đào kép đứng hát chúc mừng, sau dạo trống đọc trước hương án câu “giáo trống”, “giáo hương” và hát bài “Thét nhạc”.

Đoạn tất cả ngồi xuống chiếu vào cuộc “hát giai” cửa đình kéo dài suốt đêm. Từ bài hát mừng xuân của ông tiến sĩ làng Vẽ là Lê Đức Mao soạn đầu thế kỷ XVI đến các bài phú, bài thơ, hát gửi thư, nhịp ba cung bắc, hát truyện, tỳ bà hành và nhiều nhất là các bài “hát nói” của các tác giả soạn ca trù nổi tiếng như Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Nguyễn Khuyến, Dương Khuê, Trần Tế Xương, Nghè Tân, Chu Mạnh Trinh, Nguyễn Thượng Hiền... Gần sáng, các đào múa hát bài Đại thạch rồi múa Bỏ bộ để tạ.

Hội lớn có múa tứ linh, múa Bài bông. Phải có từ 8 đến 16 hoặc 32 ả đào sàn sàn tuổi tác và chiều cao tham gia. Các đào tay cầm quạt múa, hai vai đeo hai đèn lồng thắp nến, trang phục múa riêng.

Nhạc múa cùng đàn đáy còn có nhị, sáo, trống cơm, sênh phách. Quản giáp đánh trống cái giữ nhịp và phát thẻ thưởng.

Hát cửa đình có tổ chức ở các hội làng Cót (Yên Hòa), Mọc Quan Nhân (Nhân Chính), Chùa Láng, Mỹ Đình, Phú Đô, Phù Đổng, Thạch Bàn, Đông Trù, Thủ Lệ, Bích Câu đạo quán... Từ hát cửa đình đi vào thính phòng thành ca trù. Đào nương ngồi hát, hai tay gõ phách lúc khoan thai, khi đổ dồn như cơn mưa trút nước. Kép đệm bằng đàn đáy, thùng đàn hình thang, ba dây tơ tằm mắc trên cần dài thể hiện 5 cung chính: cung nam trầm, cung bắc cao, cung nao uyển chuyển, cung pha nửa trong nửa đục và cung huỳnh gấp gáp. Âm thanh đàn đáy trầm ấm, đùng đục nghe như gần, như xa hòa lẫn trong tiếng phách, lại được điểm xuyết bằng tiếng trống chầu “tom, chát” làm tăng sức hấp dẫn người nghe.

Nghệ thuật hát ca trù đòi hỏi đào nương phải luyện âm tròn vành rõ chữ, sử dụng hơi trong là chủ yếu, rung giọng, nhả chữ, buông câu, bắt chợt, bắt chênh, bắt tròn... sao cho đài các, lịch sự, vừa thắm thiết đa tình lại vừa đoan trang kín đáo.

Khách nghe ca trù thường là bạn tri âm, tri kỷ, có thể đặt lời, viết bài cho đào nương hát nói, ngâm thơ, hãm...

Từ nghệ thuật cửa đình lễ nghi, đến ra rộng rãi trong dân gian, ca trù đi dần tới với một số người chọn lọc, tính bác học nâng lên làm giảm chất mộc mạc bình dân thời xa xưa. Tuy nhiên, ca trù vẫn là một thể loại ca nhạc dân tộc độc đáo của nước ta, mà ở Hà Nội đã từng có nhiều giáo phường nổi danh Hòe Nhai, Khâm Thiên, Thái Hà...

Hát chầu văn

Từ khởi đầu để dùng chuyên trong nghi thức thờ cúng mẫu, dần mở rộng thành một thể loại ca nhạc dân gian hát trong lễ hội chung.

Giai điệu của hát chầu văn mượt mà, khỏe khoắn, vui tươi, nhịp mau dồn dập, dễ gây kích động người nghe. Nhạc chầu văn gồm đàn nguyệt, trống đế, thanh la và phách. Nam vừa đàn vừa hát gọi là cung văn. Đó là nhạc công giỏi ngón nguyệt lại phải có giọng hát hay. Hát chầu văn có nhiều làn điệu. Vào cuộc là “Sai quan tướng” dọn đường để lên đồng, tiếp đến “chầu văn thờ” ca ngợi các thánh mẫu, khi đồng lên hát các điệu “Dọc”, “Cờn”, vào vai ông Hoàng thì hát “Phú”, vai Mẫu Thoải hát “Luyến”, vài Bà chúa Thượng Ngàn hát “Xá”, lúc nhảy múa sôi nổi thì chuyển sang “nhịp một”, “chèo đò”. Lược bỏ yếu tố mê tín, hát chầu văn trở thành hát văn, một thể loại ca nhạc dân gian lành mạnh. Đền Ghềnh, Phủ Tây Hồ năm nào cũng mở hội thi hát chầu văn.

 Trò hát bội

Xuất phát từ trò hề, kể chuyện vui làm giải trí cho vua quan trong triều từ thời Tiền Lê (TK X), sau phát triển thành trò hát bội - còn gọi là hát tuồng - phục vụ cung đình, rồi từ đó lan ra ngoài dân gian trở thành trò diễn phổ biến trong lễ hội, hình thành hai luồng nghệ thuật cùng song song tồn tại.

Tuồng - hát bội dân gian là sân khấu ước lệ, mang tính cách điệu cao, từ hóa trang bộ mặt rất đa dạng biểu trưng cho từng vai: trung, nịnh, thiện, ác, văn, võ... đến các động tác múa đao, phi ngựa.

Trong biểu diễn có nói và hát; diễn viên phải tuân thủ, âm điệu, tiết điệu của từng loại bài hát, từng cách nói thể hiện tình cảm và còn tùy trạng thái, tính cách nhân vật tạo ra được lối phát âm riêng cho vai trò. Hát kết hợp với múa là đặc trưng của tuồng. Văn tuồng rất chú trọng văn chương. Tuồng dân gian dùng chữ nôm, không sính chữ Hán như tuồng cung đình. Mỗi vở tuồng là một sự tích phỏng theo các truyện cổ nước ta hoặc truyện Tàu. Có vở kéo dài mấy đêm diễn mới hết như Anh hùng náo, Tiết Đinh San... gọi là tuồng pho. Nhiều nhà yêu nước đã soạn các vở tuồng kích động lòng ái quốc của nhân dân như Trưng Nữ vương của Phan Bội Châu, Nga mao oán của Phan Xuân Thiện, Đông A song phụng của Nguyễn Hữu Tiến...

Nhạc tuồng có nhiều bộ nhưng quan trọng nhất là bộ gõ và bộ hơi. Xã Cổ Loa và một số làng ở Đông Anh, Gia Lâm... còn có truyền thống hát tuồng đến nay.

 Hát chèo

Từ thời Lý, các cuộc vui, ngày lễ hội ở Thăng Long đều không thể thiếu trò diễn chèo. “Việt sử thông giám cương mục” cho biết các vua quan còn tổ chức các phường chèo hát trong cung đình. Từ Đạo Hạnh là người soạn bài “Giáo trò” cho chèo Thăng Long ngày ấy. Trong hội làng có chèo sân đình, do các gánh chèo bán chuyên nghiệp đi hát hết làng này sang làng khác, xong hội hè lại về làm ruộng. Sau mới thành phường nghệ thuật chuyên nghiệp đi lưu diễn các nơi.

"Ăn no rồi lại nằm khoèo

Nghe giục trống chèo bế bụng đi xem"

Câu ca xưa đã nói lên niềm mê chèo của quần chúng lao động. Chèo đã thành món ăn tinh thần hấp dẫn của nông dân và thợ thủ công.

Chèo có nhiều làn điệu hát của riêng mình, đồng thời cũng thu nạp các loại hát dân gian, dân ca khác như xẩm, ví, ru con, quan họ, sa mạc, bồng mạc, cò lả... Diễn chèo là sự kết hợp phong phú và nhuần nhuyễn giữa hát - múa - âm nhạc. Đặc biệt có vai hề chèo để gây tiếng cười phê phán, đả kích những thói hư tật xấu trong đời sống. Chèo có thể diễn cả tích trò như Lý Công, Thạch Sanh, Tấm Cám, Quan Âm Thị Kính... cũng có thể trích một đoạn trong vở để diễn như: Thị Màu lên chùa, Xúy Vân giả dại, Thày bói - cô đồng. Chèo sân đình diễn trên chiếu hoa trải ngay trên sân gạch trước đình, không có phông màn. Ban nhạc ngồi bên khán giả. Người xem có lúc đế cho diễn viên, lại có tiếng trống chầu điểm xuyết.

Sách tham khảo

- Phong lưu đồng ruộng - Toan ánh 

NXB Minh Tuấn -1952.

- Tục ngữ và phong dao Việt Nam -

Nguyễn Văn Ngọc  Minh Đức.

- Dấu tích kinh thành - Giang Quân, Phan Tất Liêm 

Hà Nội - 1978.

- Địa chí văn hóa dân gian Thăng Long -

Đông Đô - Hà Nội (nhiều tác giả)

VHTT - 1991.

- Lễ hội Thăng Long - Lê Trung Vũ và nhiều tác giả 

Hà Nội - 1998.

- Trò chơi xưa và nay (nhiều tác giả) 

TDTT - 1989

- Đông Anh vùng đất cổ  

Tập san Văn hóa Thông tin

- Từ Liêm vững bước tiến lên       

Tập san Văn hóa Thông tin

- Thanh Trì xưa và nay          

Tập san Văn hóa Thông tin

- Sóc Sơn          

Tập san Văn hóa Thông tin

- Những bài viết về lễ hội của soạn giả đã in trên các báo và tập san Văn hóa - Thông tin Hà Nội 1965 - 1999.

Sưu Tầm Tài Liệu và Web Design

Hỗ Trợ Kỹ Thuật

Web Database